Buk zwyczajny ‘Rotundifolia’

Do łódzkich osobliwości dendrologicznych należy buk zwyczajny odmiany okrągłolistnej (Fagus sylvatica L. ‘Rotundifolia’). Łacińska nazwa odmiany rotundifolia oznacza dosłownie “okrągłolistna”. Jego drobne, niemal doskonale koliste liście przypominają zielone monety. Dwa dorosłe okazy tej historycznej odmiany rosną w parku Źródliska II i są  jedynymi przedstawicielami taksonu w łódzkich parkach.

Poza tym ładne dość duże drzewo można spotkać w Ogrodzie Botanicznym w pobliżu skansenu.

W wydanym w 2008 r. pod redakcją Profesora Romualda Olaczka przewodniku „Ogrody Księżego Młyna” (seria „Parki i ogrody Łodzi”) opisano buki odmiany okrągłolistnej z parku Źródliska II:

Buk jest bardzo plastycznym gatunkiem, tworzącym wiele odmian i form. W Łodzi znane były cztery jego odmiany, oprócz gatunku typowego (Majdecka 1962). W parku Źródliska II występują wszystkie z wyjątkiem jednej. Rośnie tu 6 osobników typowego gatunku, raczej posadzonych niż wywodzących się z lasu, chociaż w okolicy Łodzi występują naturalne lasy bukowe i grądowe z bukiem. Od innych drzew różnią się gładką, stalowoszarą korą. Wysoko ceniona i często sadzona jest odmiana czerwonolistna – drzewo silnie rosnące z liśćmi o kolorze ciemnoczerwonym; w parku jest jedno stare i jedno młode drzewo tej odmiany, obecnej także w wielu parkach i innych ogrodach Łodzi. Dwie następne odmiany buka jedynych przedstawicieli w naszym mieście mają w parku Źródliska II. Są nimi odmiany strzępolistna i okrągłolistna. Liście buka mają kształt jajowaty, są całobrzegie lub o brzegu falistym z wyraźnym orzęsieniem. Odmiana strzępolistna (paprotkowata) ma liście zupełnie niepodobne do swego gatunku: wydłużone i głęboko powcinane; odmiana okrągłolistna z kolei ma mniejsze liście niż u typu i okrągłe. W parku mamy jeden okaz buka odmiany strzępolistnej o znacznych rozmiarach (obwód pnia 2,88 m) i dwa okazy odmiany okrągłolistnej rosnących blisko siebie (obwody pni 1,11 m i 1,35 m). Obie te odmiany są rzadkością botaniczną, ich obecność w Łodzi potwierdza pochodzenie roślin z wysoce specjalistycznych szkółek drzew ozdobnych.

W książce Włodzimierza Senety „Drzewa i krzewy liściaste. D-H” z 1996 r. wspomniano o okazach buka odmiany okrągłolistnej z parku Źródliska II w Łodzi, podając wymiary z 1995 r.: ponad 10 m wysokości, 70-90 cm obwodu pnia. Seneta określa tę odmianę jako rzadkość.

Wymiary nie są rekordowe, drzewa wyglądają niepozornie, póki nie spojrzymy na niezwykłe ulistnienie. Biorąc pod uwagę powolne tempo wzrostu tej odmiany można przypuszczać, że buki odmiany okrągłolistnej z parku Źródliska II pochodzą z pierwotnych nasadzeń w ogrodzie Scheiblera. Liczyłyby wówczas około 150 lat – podobnie jak miłorzęby i rosnący w pobliżu buk zwyczajny odmiany ‘Laciniata’ o ponad 3-metrowym obwodzie pnia. Trudno w to uwierzyć, patrząc na pnie buków odmiany okrągłolistnej o ledwie ponad metrowym obwodzie!

Odmiana buka zwyczajnego ‘Rotundifolia’ została znaleziona przed rokiem 1872 w Brookwood koło St. John’s, w hrabstwie Surrey, dystrykcie Woking w Wielkiej Brytanii.  Wprowadzona do handlu w 1894 r. w szkółce Jackmana – w katalogu ujęta jako nowość. W Polsce po raz pierwszy notowana w 1904 r. w Podzamczu koło Garwolina jako ‘Rotundifolia Minor’.

Buk zwyczajny ‘Rotundifolia’ to interesująca odmiana wolno rosnącego drzewa o pokroju w młodym wieku stożkowatym, dość wąskim, gęstym, zwartym. Gałęzie bardziej wzniesione niż u gatunku typowego. Z wiekiem korona staje się szeroka, w starszym wieku stożkowato owalna do szeroko owalnej. Niekiedy rośnie krzaczasto. Maksymalna wysokość do około 15 m.

Ma drobne, okrągłe, błyszczące, ciemnozielone liście, z charakterystycznymi dla buka włoskami, dojrzałe o skórzastej teksturze. Liście długości i średnicy 1,5-4,5 cm, są zatem mniejsze niż u gatunku typowego. Mają zwykle 3-4 pary nerwów bocznych – mniej niż u typowego buka.

Liście są osadzone blisko przy gałązkach, ogonki krótkie. Nasada liści niekiedy sercowata. Liście ukazują się około 2 tygodnie później niż u typowych buków.

Jesienią liście przebarwiają się na żółto i brązowo.

Gałązki krótkie, zagęszczone, gęsto ulistnione.

Kwiatostany wydają się drobniejsze niż u typu, podobnie jak liście i owoce.

Owoce (miseczki) 1-2 cm długości, pękate i zaokrąglone od góry (Seneta zauważa analogię do liści), pokryte raczej krótkimi kolcami, zagiętymi na końcach. Dopiero stare drzewa owocują obficie, choć nie każdego roku.

Kora jest szara i gładka, jak u gatunku typowego.

Potrzeby siedliskowe wysokie, podobne jak u gatunku typowego: podłoże bogate w próchnicę, przepuszczalne, niezbyt suche, ale też niezbyt mokre. Odporność na mrozy jak u typu.

Piękne, oryginalne drzewo do nasadzeń w parkach i zieleni miejskiej. Zbyt mało wykorzystywane przez architektów zieleni w Polsce i Europie – zasługuje na więcej. Z uwagi na stosunkowo powolny wzrost nadaje się nawet do niewielkich ogrodów przydomowych.

Przed wielu laty o bukach tak pisał Piotr Hoser (ojciec) w czasopismie „Ogrodnik Polski”, nr 10 z 1892 r.:

Buk należący do rodziny baziowatych (Amentaceae), jest wspaniałem drzewem pierwszej wielkości, zarazem ważnem w gospodarstwie leśnem. Zadziwiającą jest rzeczą, że nie zwrócił on na siebie uwagi leśników i ogrodników parkowych, w tym stopniu, w jakim na to zasługuje. Nie ma drzewa które pod względem majowej zieleni młodych liści mogłoby się z bukiem mierzyć, a nawet później, gdy liście pociemnieją, jeszcze są bardzo piękne; wzrost i cały wygląd drzewa jest szlachetny, chociaż całej piękności dosięga ono dopiero w górach. Na płaszczyźnie, buku jako drzewa leśnego, zalecać nie można, lecz jako parkowe—zawsze. Tylko w zakurzonych ogrodach miejskich nędznie rośnie.

Właściwe zastosowanie tego drzewa w parku – to gaik, t. j. skupienie sztuk kilkudziesięciu, a im więcej, tem lepiej, niepomieszanych z innemi drzewami, lecz oczywiście nasadzonych niezbyt gęsto.

Jeżeli dla otrzymania prędzej efektu, posadzono buki zbyt gęsto, to skoro tylko się zetkną, należy je przerzedzić, gdyż pięknym tylko wtedy buk bywa, gdy się swóbodnie rozrosnąć może. Nazbyt gęste plantacye robią wrażenie, jak gdyby wyczerpanej ziemi i nie przedstawiają obrazu majestatycznej siły. Zwiedzającym Drezno, można gorąco polecić wycieczkę do Tharandtu; taneczny gaik bukowy, zwany świętym (heilige Hallen), nie ma na świecie pewno równego sobie.

Buki nie znoszą suchego, chudego, piaszczystego ani podmokłego gruntu, lecz gdzie im ziemia i stanowisko sprzyja, tam stają się tak piękne, że niema drzewa, któreby jak one swym miłym cieniem w lecie równie pięknie opiewało poetyczność lasu.

W doborach drzew ozdobnych znajduje się około 20 odmian buków, które różnią się wzrostem, kształtem liści i ubarwieniem. Wszystkie bardzo są piękne i odgrywają tam, gdzie z doświadczenia wiadomo, że się udają, ważną rolę. Najpiękniejszym jest buk czerwony (Fagus sylvatica atropurpurea) z brunatno-zielonawemi liśćmi, oraz buk płaczący (F. s. pendula), z wdzięcznie zwieszonemi galęziami.

Rozmnażanie zwykłych buków możliwe jest tylko z nasion, które na sucho przechowane i wcześnie na wiosnę posiane, pewno i prędko wschodzą, o ile nasiona są, świeże, t. j. z ostatniego zbioru pochodzące. Odmiany szczepi się na zwykłym buku.

O odmianach buka zwyczajnego różniących się od gatunku formą blaszki liściowej przeczytacie w blogu Roberta Sobolewskiego.