Bylica pospolita

Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.) to jedna z częściej spotykanych roślin w miastach. Silna, ekspansywna, tolerancyjna na skażenie gleby i zanieczyszczenie powietrza – potrafi przetrwać w niegościnnym zurbanizowanym środowisku. Niewiele szkodzi jej umiarkowane koszenie, dobrze znosi suszę. Nawet w centrum wielkiego miasta znajdzie się trochę miejsca dla bylicy. Osiedla się wzdłuż dróg i torowisk, na terenach kolejowych, na trawnikach, podwórkach, w zaniedbanych parkach, zasiedla nieużytki, parkingi, puste place, budowy, ruiny, wychyla się spod parkanów. Wraz z łopianem należy do najwyższych chwastów spotykanych w miastach. Wchodzi w skład tak zwanej flory spontanicznej, czyli rozwijającej się samorzutnie, stając się w wielu miejscach rośliną dominującą. Bujnie rosnąc tworzy żywe zielone parawany, pochłaniające miejski kurz i spaliny. W tym roku zauważyłam z niesmakiem, że widać w Łodzi jakby mniej niż dotychczas bylicy pospolitej. Zbiera żniwo mania bezustannego koszenia co popadnie i źle rozumianego porządkowania. Wszędzie betonoza, wygolone trawniczki, symetryczne iglaki. Nuda.

Bylica pospolita pomimo pokaźnych rozmiarów jest rośliną nie rzucającą się w oczy. Codziennie przechodzimy obok niej, ale mało kto wie jak się nazywa. Wczesną wiosną ma tylko kilkanaście centymetrów wysokości, lecz kiedy zakwita latem może dorastać do metra, a w sprzyjających warunkach siedliskowych potrafi przerosnąć człowieka. Łatwo ją rozpoznać po liściach białawych po spodniej stronie, kontrastującej z ciemną zielenią górnej powierzchni blaszki liściowej, oraz po balsamicznym aromacie roztartych liści przypominającym zapach chryzantem.

Podobnie jak inne szybko rosnące miejskie „chwasty” bylica pospolita może być wykorzystywana do oczyszczania zdegradowanej gleby w technologii zwanej fitoremediacją. Absorbuje metale ciężkie: cynk, miedź, ołów, kadm, i wiąże je z materią organiczną. Odbudowuje glebę na zdegradowanych terenach. Toleruje zasolenie podłoża i twardą, ubitą glebę o wysokim pH. Dzięki mocnym kłączom pomaga chronić grunty przed erozją. Jest schronieniem i pokarmem dla owadów oraz innych organizmów zamieszkujących miasto.

Od pradawnych czasów bylicę uważano za ważną rośliną leczniczą i magiczną. Zarówno stare zielniki, jak tradycja ludowa przypisywały jej szczególne właściwości ochronne (apotropeiczne). Marcin z Urzędowa w swoim „Herbarzu” wydanym w 1595 roku cytuje Pliniusza:

gdy będzie wisiała nad wroty / drzwiami / fórtkami / okny / tedy onemu domu czary nic nie uczynią / ani człowiekowi żadnemu zaszkodzenia / który nosi z sobą”. I dalej: „kto ią nosi przy sobie / nietrzeba mu sie bać czarów / ani żadnych zabobonów /ani złich bestiy jadowitych.

Dawniej w Polsce podczas burzy palono ziele bylicy pospolitej i dymem okadzano domostwa, aby uchronić się od pioruna. Ta roślina potrafi bardzo dobrze radzić sobie z promieniowaniem i negatywną energią. Niektórzy uważają, że pochłania promieniowanie elektromagnetyczne, którego nie brakuje w wielkim mieście.

Bylica pospolita to roślina nieobca osobom zajmującym się magią i wróżeniem. Uważana za ziele szamańskie, ziele wizjonerskie. Wyostrza intuicję i wznosi świadomość w wyższe sfery. Wspiera medytację, sprzyja podróżom astralnym. Wcierana w magiczne lustra i kryształy wspomaga dar jasnowidzenia. Wykorzystywana jest w magii miłosnej, dodawana do kadzideł przy przepowiadaniu przyszłości albo wróżeniu ze szklanej kuli. Mówi się, że poduszka wypchana bylicą przyciąga sny o przyszłości. Przechodząc obok bylicy zerwij liść, rozetrzyj w palcach i powąchaj – aromat poprawia samopoczucie, dodaje pewności siebie, zmniejsza niepokój.

Jako roślina lecznicza bylica pospolita była dawniej stosowana częściej niż obecnie. Wykorzystywano liście lub ziele, świeże albo suszone, niekiedy również korzenie. Zgodnie z ludową tradycją ziele bylicy dla pełnej mocy najlepiej zbierać w wigilię świętego Jana, czyli w dniu 23 czerwca. Kwitnące wierzchołki pędów ścina się na początku kwitnienia i suszy w zacienionym miejscu powiązane w luźne pęczki. Korzenie wykopuje się jesienią. Zioła zbieramy w środowisku czystym ekologicznie, poza miastem.

Bylica pospolita jest zielem o łagodnym działaniu uspokajającym i przeciwskurczowym, stosowanym w przypadku niekontrolowanego drżenia mięśni, nerwowości, niepokoju, bezsenności. Można przyjmować słaby napar z ziela lub żuć świeży liść, można wdychać dym tlącej się bylicy, wciągając kilkakrotnie do płuc, lub zażywać kąpieli w odwarze. Bylica uważana jest za środek tonizujący dla mózgu i bywa pomocna w leczeniu somnambulizmu (lunatyzmu). W lecznictwie ludowym odwar z korzenia, zwykle warzony na piwie, polecano przy padaczce. Bylica znalazła nowoczesne zastosowanie w leczeniu choroby Parkinsona.

Gorący napar z bylicy wykazuje działanie napotne, obniża gorączkę i przez skórę eliminuje z organizmu toksyny. Amerykańscy Indianie używali odwarów z liści na przeziębienia, zapalenie oskrzeli, reumatyzm i do okładów na rany. Z uwagi na antyseptyczne właściwości bylica likwiduje infekcje bakteryjne i grzybowe. Stare księgi zielarskie rekomendują bylicę jako lek odtruwający w zatruciach niektórymi grzybami i po ukąszeniu przez żmiję, zaś świeży sok z ziela jako antidotum na przedawkowanie opium.

W lecznictwie ludowym bylica pospolita była stosowana jako środek wzmacniający. Adam Paluch w książce „Zerwij ziele z dziewięciu miedz” pisze:

Jest bardzo charakterystyczne, że po tę roślinę sięgano wtedy, gdy ktoś czuł się w ogóle słabo. Miała w galicyjskich wsiach leczyć „wszelkie słabości” (Bieżanów, Dobczyce koło Wieliczki), dodawano ją słabym dzieciom do kąpieli, „by się wzmocniły”, robiono z niej kąpiele przy „darciu w kościach”, postrzyknięciach, bólach w krzyżu (Krakowskie), „bólach w kościach pacierzowych” (Chełmskie), a chłopi znad Niemna stosowali czarnobel „od wszelkich bólów”.

Bylica pospolita podobnie jak inne gorzkie zioła stosowana jest w leczeniu niedomagań wątroby i żołądka. W formie naparu czy nalewki alkoholowej pobudza cały układ pokarmowy do bardziej aktywnego działania, reguluje przemianę materii. Ze względu na właściwości rozkurczowe usprawnia funkcjonowanie pęcherzyka żółciowego, wątroby i pęcherza moczowego. Poprawia apetyt u chorych na jadłowstręt (anorexia nervosa). Dioskorydes zalecał ziele bylicy pospolitej przy kamieniach w nerkach, podobnie jak Awicenna kilka wieków później. Gorące okłady z ziela przynoszą ulgę przy bólach reumatycznych i nerwobólach.

W zielu bylicy pospolitej występują m.in. gorycze oraz lotny olejek, zawierający cyneol i tujon. Tujon to związek terpenowy, obecny również w piołunie, szałwii, wrotyczu, żywotniku, który przyjmowany w nadmiarze jest trucizną. Europejska fitoterapia stosuje bylicę pospolitą jako środek przeciwrobaczy, łagodniejszy i bezpieczniejszy od piołunu. W odpowiednich dawkach preparaty z ziela działają toksycznie na glisty jelitowe i owsiki.

Od tysiącleci bylica pospolita cieszy się poważaniem jako lek dla kobiet. Dioskorydes pisał, że wywołuje miesiączkę i ułatwia wydalenie łożyska po porodzie. Przeorysza Hildegarda z Bingen utrzymywała, że bylica czyni płodnymi kobiety niepłodne.

Medycyna chińska szeroko wykorzystuje miejscowe gatunki bylicy w technice terapeutycznej zwanej przyżeganiem (moksa). Liście bylicy zbiera się na początku czerwca i po starannym wysuszeniu rozciera w drewnianym moździerzu w celu uzyskania tzw. waty. Przetarte liście dojrzewają przez kilka lat w specjalnych kadziach, po czym ugniatane są ręcznie w stożki wielkości ziarna grochu i pod nadzorem specjalisty chińskiej medycyny podpalane w odpowiednich punktach bezpośrednio na skórze lub na cienkich plasterkach imbiru albo czosnku, czasami na odrobinie soli. Bylica pospolita idealnie nadaje się na moksę, gdyż ze względu na filcowatą strukturę roztartych liści i zawartość olejków eterycznych powoli żarzy się w niskiej temperaturze, pobudzając krążenie krwi i relaksując podskórne nerwy.

Wysuszone liście bylicy pospolitej, starannie roztarte w moździerzu lub po prostu w dłoniach i mocno ugniecione w kulkę, długo żarzą się same po podpaleniu, nie dając płomienia. Niegdyś spreparowane w ten sposób ziele było wykorzystywana jako hubka do rozpalania ognia. Bylica pospolita jest też doskonałym, wręcz niezbędnym składnikiem mieszanek kadzidlarskich.

Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.) to przedstawicielka licznej rodziny astrowatych (Asteraceae), blisko spokrewniona z piołunem i estragonem. Jest okazałą byliną o krótkim mocnym kłączu z licznymi rozgałęzionymi korzeniami przybyszowymi. Łodygi tworzy prosto wzniesione, sztywne, rozgałęzione, zwykle ciemnoczerwono nabiegłe, z czasem drewniejące. Liście pierzastowrębne, na brzegu pod spód podwinięte, opatrzone uszkami, z wierzchu ciemnozielone i nagie, pod spodem białowełniste; odziomkowe i dolne liście zaopatrzone są w ogonki, wyższe siedzące.

Liście bylicy pospolitej oglądane od spodu przypominają srebrzystobiały filc – kto wie, czy nie stąd wzięła się nazwa rodzaju: bielica – belica – bylica. We wschodniej części kraju bylica pospolita znana jest jako bylnik albo czarnobel. Nazwa czarnobel może się kojarzyć z kontrastującą zielono-białą powierzchnią liści, z fioletowym zabarwieniem pędów albo z zaschłymi, sczerniałymi łodygami, które zimą wystają żałobnie ponad śniegowe zaspy.

Łacińska nazwa rodzaju bylica to imię Artemizji – siostry i żony Mauzolosa, władcy perskiej prowincji Karii w Azji Mniejszej. Po śmierci ukochanego męża w 352 roku przed Chrystusem Artemizja wzniosła w Halikarnasie Mauzoleum, uznawane za jeden z siedmiu cudów antycznego świata. Władczyni słynęła z zainteresowań botanicznych oraz wiedzy medycznej i na jej cześć został nazwany rodzaj Artemisia, grupujący kilkaset gatunków aromatycznych roślin.

Częściej nazwa Artemisia kojarzona jest z dziewiczą Artemidą, grecką boginią łowów i boginią Księżyca, opiekunką roślinności, patronką szczęśliwych porodów, utożsamianą z rzymską Dianą. Pisał o bylicy Marcin z Urzędowa w Herbarzu polskim, wydanym w 1595 roku:

Ziele to wezwano z greckiego słowa Artemesia, od Artemis Boginiey Diany / którą po grecku drudzy Artemis zową : Albowiem ta to ziele wynalazła / y pań Greckich iego używania nauczyła : a zwłascza nauczyła była Chyrona onego znamienitego lekarza / a on potym nauczył panie użytku tego ziela.

Księżycowa bogini patronowała kobietom w ich biologicznych cyklach: miesiączkowaniu, ciąży i porodach, menopauzie. Bylica pospolita do dziś ceniona jest jako ziele kobiece, o szczególnie dobroczynnym działaniu regulującym miesiączkowanie i ułatwiającym łagodne przejście przez okres przekwitania.

Bylica pospolita ma balsamiczny aromat przypominający estragon, zaś smak pikantny i gorzki, lecz o wiele mniej gorzki niż piołun. Herbatka z wierzchołków pędów bylicy osłodzona miodem ma bardzo przyjemny, niepowtarzalny smak. W dawnej Polsce młode liście bylicy były zieleniną powszechnie stosowaną w kuchni, tak jak dziś natka pietruszki. Obecnie niemal zupełnie o tej roślinie zapomniano. Tylko gdzieniegdzie w naszym kraju ziele dodawane jest do potraw jako aromatyczna przyprawa, przeważnie do tłustych mięs. Świeżym bądź wysuszonym i sproszkowanym zielem przyprawia się gęś, kaczkę, wieprzowinę lub baraninę. Ksiądz Kluk pisał: „W gospodarstwie Bylica na wiosnę daie zdrową zieleninę. Gęsi, kurczęta, i.t.d. do pieczenia nią wytykane, zdrowszym staią się pokarmem, osobliwie dla płci białey”.

W Chinach, Japonii i Korei bylica jest bardzo popularna jako przyprawa. Młode liście wykorzystywane są jako warzywo liściowe oraz dla nadania aromatu i zielonego koloru lepkim ryżowym kluskom zwanym mochi. W Stanach Zjednoczonych w sklepach z naturalną żywnością bywa makaron aromatyzowany bylicą. Ocet winny, w którym moczyły się przez kilka tygodni liście bylicy, jest doskonałym dodatkiem do sałatek i marynat. Szczyptę suszonego lub łyżeczkę świeżego posiekanego ziela można dodawać do zup, sosów, tłustych pieczeni, mięs z grilla, dziczyzny, mielonego mięsa, farszy, wątróbki wieprzowej, smalcu, tłustych ryb (szczególnie węgorza). Niewielka ilość suchego ziela znakomicie poprawia aromat morskich ryb i wszelkich frutti di mare.

Przed rozpowszechnieniem się chmielu bylica była powszechnie wykorzystywana do przyprawiania piwa. W tym celu zbierano ziele na początku kwitnienia i starannie suszono, świeże ziele uważano bowiem za nieprzydatne w piwowarstwie. Susz dodawany był do piwa na etapie warzenia brzeczki. Podobnie jak chmiel, bylica nadaje piwu goryczkę i zapobiega kwaśnieniu.

Bylica pospolita – obok legendarnego kwiatu paproci – wydaje się rośliną najsilniej związaną ze świętem powitania lata, zwanym w Polsce Sobótką, Kupałą lub Kupalnocką. Obyczaje sobótkowe są echem pradawnego kultu Słońca, które w dniu letniego przesilenia osiąga najwyższy punkt na niebie. Kupalnocka to święto wody i ognia – żywiołów o oczyszczającej mocy. W tę najkrótszą noc odbywano w rzece pierwszą w roku kąpiel, krzesano ogień i rozpalano wysokie ogniska, aby tańczyć wokół nich i skakać przez buchające płomienie. Magiczne praktyki miały odpędzić nieczyste siły, przynosić zdrowie i urodzaj. Podobne obyczaje kultywowane były w całej Europie.

Zanim zapłonęły wieczorne ognie kobiety wybierały się na poszukiwanie ziół. Wierzono, że w wigilię świętego Jana niektóre rośliny nabierają szczególnej mocy. Opasanie bioder gałązkami bylicy miało chronić przed bólami w krzyżu podczas pracy przy żniwach. Wianek upleciony z jej łodyg zabezpieczał panny przed bólami głowy przez cały rok, aby zaś wzmocnić wzrok spoglądano przez wianek w sobótkowe ognisko. Ziele bylicy zebrane z dziewięciu różnych pól uchodziło za potężny talizman przeciw niepłodności.

Bylica pospolita od czasów starożytnych cieszyła się opinią niezawodnego amuletu dla podróżnych. Dioskorydes uważał, że noszona przez pielgrzymów usuwa zmęczenie, a ziele włożone do butów odpędza jadowite bestie i demony. Rzymianie sadzili bylicę na poboczach dróg, aby maszerujący żołnierze mogli wkładać liście w sandały dla ukojenia obolałych stóp. I obecnie uważa się, że świeże liście bylicy włożone do butów zapobiegają męczeniu się stóp. Stare zielniki podają, że przed wyczerpującym marszem należy zbierać liście przed wschodem Słońca wypowiadając zaklęcie: Tollam te artemesia, ne lassus sim in via. Nie wiadomo na ile skuteczne są magiczne inwokacje, lecz z całą pewnością kąpiel nóg w odwarze z ziela bylicy poprawi samopoczucie i odświeży obolałe stopy po ciężkim dniu.

Na ciepłych stanowiskach bylica właśnie zaczyna kwitnienie. Żółtawobrunatne albo czerwonawe niepozorne rurkowate kwiaty bylicy zebrane są w kwiatostany zwane koszyczkami, typowe dla rodziny astrowatych. Koszyczki długości 3–4 mm, jajowatego kształtu, szaro owłosione, tworzą duże, gęste, rozgałęzione wiechy na szczytach łodyg. Kwiaty produkują mnóstwo lekkiego, żółtego pyłku, roznoszonego przez wiatr na duże odległości. Pyłek bylicy uważany jest za jedną z przyczyn sezonowej alergii.

Owoce bylicy to jednonasienne płaskie niełupki do 1 mm długości, dojrzewające późnym latem. W przeciwieństwie do owoców wielu gatunków z rodziny astrowatych niełupki bylicy pozbawione są puchu kielichowego. Bylica pospolita produkuje imponującą ilość owoców: jedna roślina może wytworzyć 50 tys.- 700 tys. niełupek. Dojrzewają jesienią i w glebie zachowują przez szereg lat zdolność kiełkowania. Lekkie owocki rozsiewane są przez wiatr, roznoszone przez wodę, rozwlekane przez człowieka i zwierzęta.

O bylicach obszernie i ciekawie pisze na swej stronie Czesław Białczyński.