Cyprysik nutkajski

Cyprysik nutkajski (Chamaecyparis nootkatensis (D. Don.) Spach) to drzewo iglaste odkryte w 1793 r. na kanadyjskiej wyspie Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej przez Archibalda Menziesa (1754-1842), szkockiego chirurga, botanika i naturalistę. Obecnie gatunek ten klasyfikowany jest jako cyprys (Cupressus nootkatensis D. Don), jednak u nas nadal tradycyjnie używa się określenia cyprysik. Nazwa gatunkowa wywodzi się od cieśniny Nootka, która oddziela wyspę Vancouver od wyspy Nootka. Zasięg cyprysika nutkajskiego obejmuje wąski teren na wybrzeżu Oceanu Spokojnego w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

Do Europy cyprysiki nutkajskie sprowadzono około 1850 r. W Polsce znane w uprawie od drugiej połowy XIX w. Stare okazy są dość rzadko spotykane w parkach na terenie całego kraju, znacznie rzadziej niż cyprysiki groszkowe i cyprysiki Lawsona.

Wyhodowano kilkanaście odmian cyprysika nutkajskiego różniących się pokrojem i zabarwieniem. Obecnie spotyka się w centrach ogrodniczych przede wszystkim popularną odmianę cyprysika nutkajskiego ‘Pendula’ o silnie zwisających gałęziach, smukłą i elegancką, oraz inne podobne kultywary, nie zawsze od siebie odróżniane. Należą do najpiękniejszych ze wszystkich drzew iglastych nadających się do uprawy w naszym klimacie.

Odmiana ‘Pendula’ powstała w szkółkach A. van Leeuwena w Naarden w Holandii przed 1884 r. Wygląda niezwykle  majestatycznie. W związku ze zwiewnym pokrojem nazywana jest niekiedy Afghan Hound Tree, czyli w wolnym tłumaczeniu „drzewem wyglądającym jak chart afgański”.

W Łodzi w pofabrykanckim parku noszącym obecnie imię biskupa Michała Klepacza przy zachodniej elewacji willi należącej dawniej do Reinholda Richtera rosną dwa wiekowe cyprysiki nutkajskie. Z pewnością liczą sobie ponad 100 lat. Nie przypominają sadzonych obecnie okazów odmiany Pendula – pewnie dlatego przez niektórych dendrologów uznawane są za gatunek typowy.

Pomiary łódzkich cyprysików nutkajskich z parku Klepacza znalazłam w internetowym Rejestrze Polskich Drzew Pomnikowych: większy i mniejszy. Są to zarazem jedyne w Polsce drzewa tego gatunku uwzględnione w tymże Rejestrze.

O łódzkich cyprysikach nutkajskich z parku Klepacza (dawniej parku Worcella) wspomniał Włodzimierz Seneta w obszernym podręczniku „Drzewa i krzewy iglaste” wydanym w 1981 r.:

Należy pamiętać, cyprysik nutkajski ma z natury pokrój „płaczący”, w różnym stopniu uwydatniony u drzew otrzymanych z nasion. Sugerują się tym różni autorzy i zapewne zbyt często szafują określeniem ‘Pendula’, nie zwracając uwagi na budowę korony. Nie znam oczywiście wszystkich okazów określanych jako ‘Pendula’, ale np. w Przelewicach to – według mnie – typ Ch. nootkatensis, nie odmiana. Dla kontrastu ‘Pendula’ jest typowa np. w parku Worcella w Łodzi, chociaż zanotowana (’67) jako typ. W 1974 r. MPRO w Warszawie otrzymało dużą liczbę młodych okazów cyprysika nutkajskiego z USA od Kordusa, które będą rozprowadzane po całej Polsce. Jest to forma o mocno zwisających gałązkach, niewątpliwie 1 klon, ale nie identyczny z europejskim ‘Pendula’.

 

Zatem zdaniem  wybitnego dendrologa Włodzimierza Senety cyprysiki nutkajskie z parku Klepacza należą do odmiany Pendula, choć znacznie różnią się od okazów tej odmiany rozmnażanych obecnie w szkółkach. Te drugie to drzewa wyższe, o węższym, lżejszym, bardziej eleganckim pokroju i silnie zwisających pędach. Być może nowoczesne cyprysiki nutkajskie sadzone w ogrodach to wspomniana przez Senetę forma amerykańska.

Sądząc po rysunkach w przewodniku Collinsa “Drzewa” profesor Seneta nie mylił się: odmiana ‘Pendula’ wygląda jak cyprysiki z parku Klepacza, zaś forma typowa – zupełnie inaczej, nie tworzy charakterystycznych odstających poziomych konarów z zasłonami zwisających pędów.

Arthur Lee Jacobson w książce “North American Landscape Trees” (Drzewa w krajobrazie Ameryki Północnej) wymienia szereg odmian cyprysika nutkajskiego o zbliżonym pokroju, w tym ‘Strict Weeping’ o wyjątkowo wąskim i zwisającym pokroju wprowadzoną do uprawy w 1995 r. przez szkółkę Iseli w miejscowości Boring w stanie Oregon, określaną jako “żywy maszt flagowy”, ‘Jubilee’ będącą sportem ‘Pendula’ o węższej sylwetce wyhodowaną około 1978 r. w szkółce Bocka w Kanadzie (nazwę odmiany nadano w 1983 r.),  ‘Green Arrow’ (Zielona Strzała) o gałęziach pionowo zwisających znalezioną przez Gordona Benthama w Kolumbii Brytyjskiej i wprowadzoną do uprawy w latach 1992-93 w kilku szkółkach w stanie Oregon. Jest też silnie rosnący ‘Klippert’ o ładniejszym, smuklejszym kształcie i innym zabarwieniu pędów niż stara ‘Pendula”. Znane są także odmiany żółtolistne cyprysika nutkajskiego, np. ‘Golden Waterfall’ (Złoty Wodospad) oraz odmiany pstrolistne, np. ‘Laura Aurora’ – sport odmiany ‘Pendula’ o pędach żółto upstrzonych wyhodowany w 1993 r. w szkółce Bucholz and Bucholz w Gaston w stanie Oregon i nazwany imieniem córki właścicieli szkółki, i wreszcie atrakcyjna polska odmiana ‘Gloria Polonica’ o atrakcyjnych kremowobiałych odcinkach pędów wyselekcjonowana przez Michała Kałuzińskiego.

W wydanej w 1962 r. książce “Parki Łodzi” pod redakcją Jakuba Mowszowicza autorzy obszernie piszą o cyprysikach nutkajskich z parku Worcella (taką nazwę nosił niegdyś park im. Klepacza):

(…) cyprysik nutkajski, należący do najciekawszych obiektów dendrologicznych parków łódzkich. To drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych, pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie rośnie na zachodnich stokach Gór Nadbrzeżnych w Alasce, Kanadzie i północno-zachodnich stanach USA. Gatunek ten odznacza się dekoracyjnymi, zwieszającymi się gałęziami, piramidalną koroną, liśćmi w postaci ciemnozielonych łuseczek i drobnymi, kulistymi szyszeczkami. W Łodzi występuje jedynie w parku Worcella.

 

W przewodniku „Park imienia ks. bp. Michała Klepacza” pod redakcją Romualda Olaczka wydanym w 2014 r. (II wydanie) w serii „Parki i ogrody Łodzi” autorzy piszą, że większość drzew w dawnym ogrodzie Richterów ma 110-120 lat. Poświęcono w tej publikacji kilka zdań cyprysikom nutkajskim. Czytamy m.in.:

Ojczyzną cyprysika nutkajskiego są zachodnie podnóża gór i wyspy na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Północnej, od Alaski do Oregonu. Tam dorasta do 30-40 m wysokości, a jego drewno o czerwonym zabarwieniu jest wysoko cenione (w meblarstwie, do wyrobu ołówków, forniru, boazerii). Do Europy sprowadzony jako ozdobne drzewo parkowe. Jego gałęzie, gęsto pokryte łuskowatymi, drobnymi liśćmi, na końcach zwieszają się ku dołowi, co w jego śnieżnej ojczyźnie chroniło je od okiści, czyli łamania się pod ciężarem śniegu. Wytwarza szyszki kuliste, niewiele większe od ziarna grochu. U nas osiąga zaledwie 4-8 m wysokości, a jego sylwetka ma wiele zwiewnej elegancji. Wymaga wilgotnego klimatu, jego występowanie w Łodzi jest osobliwością, toteż nie rośnie w żadnym innym parku.

 

I dalej:

„Zatrzymując się na skrzyżowaniu alejek w kształcie litery X i patrząc na willę zobaczymy jej zachodnią elewację, a na jej tle dwa opisane wyżej cyprysiki nutkajskie. Od czasu pisania „Parków Łodzi”, przez ponad 50 lat niewiele urosły i prawie się nie zmieniły”.

Profesor Romuald Olaczek, redaktor publikacji o parku Klepacza, jest zarazem ostatnim z żyjących współautorów książki “Parki Łodzi” wydanej w 1962 r.

SYSTEMATYKA

Cyprysik nutkajski to właściwie północnoamerykański cyprys (Cupressus nootkatensis D. Don), gdyż ma zbliżone do cyprysów geny, skład chemiczny i szyszki, które podobnie jak u cyprysów dojrzewają w drugim roku.  Znany jest też jako Xanthocyparis nootkatensis (D. Don) Farjon et Harder, jako Callitropsis nootkatensis Ørsted, a u nas najczęściej pod nazwą Chamaecyparis nootkatensis (D. Don) Spach).

Zakręconą historię klasyfikacji systematycznej tego gatunku opisano w tekście “Callitropsis, Xanthocyparis czy Chamaecyparis nootkatensis?”

jak również w obszernym opisie cyprysika nutkajskiego z ogrodu botanicznego w Powsinie.

OPIS

Cyprysik nutkajski osiąga w swej ojczyźnie wysokość nawet 30-40 m i średnicę pnia ponad 1 m. U nas uzyskuje mniejsze rozmiary, do 15-25 m wysokości.Oczywiście forma typowa tego drzewa wygląda inaczej niż prezentowane na zdjęciach odmiany.

POKRÓJ

Korona w zarysie wąskostożkowata lub cylindryczna, kształtna w budowie, o charakterystycznie zwisających końcach bocznych gałęzi. Zachowuje prosty przewodnik, nie wymaga prowadzenia przy paliku – w przeciwieństwie do wielu innych drzew o przewisającym pokroju. Konary wyrastają poziomo z pnia, początkowo zwisają, a następnie są łukowato skierowane ku górze.  Młodsze gałęzie  pionowo zwisają w dół, podobnie jak u żywotnika olbrzymiego (Thuja plicata).

PĘDY

Gałązki płaskie, rozgałęzione w jednej płaszczyźnie, najmłodsze zwisające. Liście łuskowate, matowozielone lub szarozielone, z obu stron prawie jednakowe, bez woskowego nalotu na spodniej stronie. Zimą nie zmieniają zabarwienia. Łuski są zwykle większe i grubsze niż u innych cyprysików. Pędy po roztarciu mają charakterystyczny nieprzyjemny cierpki zapach przypominający terpentynę. W przewodniku Collinsa „Drzewa” autorzy Owen Johnson i David More piszą, że zapach jest silny, oleisty jak u rumianu psiego (Anthemis cotula). W Stanach Zjednoczonych określa się niekiedy ten gatunek jako Stinking Cypress, czyli cuchnący cyprys.

KORA

Gęste zwieszające się pędy zasłaniają piękną cynamonowobrązową korę łuszczącą się długimi pasmami.

KWITNIENIE

Cyprysik nutkajski jest drzewem jednopiennym – czyli na jednym osobniku znajdziemy zarówno kwiaty męskie i kwiaty żeńskie. Kwitnie w kwietniu i maju. Drobne, niepozorne żółte lub czerwonawe kwiatostany męskie i zielone kwiatostany żeńskie (szyszki) skupione są na szczytach gałązek.

SZYSZKI

Szyszki mają około 10-12 mm średnicy, są kulistego kształtu, zbudowane z 4-6 łusek o gładkich tarczkach, z których każda opatrzona jest charakterystycznym dość dużym rogowatym wyrostkiem (u innych cyprysików wyrostki minimalne). Dojrzewają na ogół dopiero w następnym roku po kwitnieniu, a otwierają się w trzecim roku na wiosnę. Niedojrzałe szyszki są zielone i miękkie, często z fioletowym podbarwieniem, skupione blisko brzegu gałązek. Dojrzałe szyszki są żółtawe i twarde, umieszczone dalej od brzegu gałązek (gdyż dojrzewają w kolejnym roku, już po wyrośnięciu nowych pędów).

WYSTĘPOWANIE

Ojczyzną cypryska nutkajskiego są górskie wielogatunkowe lasy na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej. Zasięg obejmuje wąski pas nad Oceanem Spokojnym na terenie Kanady i Stanów Zjednoczonych, od Alaski do Oregonu. Drzewo rośnie wolno, jednak w dobrych warunkach siedliskowych może osiągać wysokość 40 m i żyć ponad 1000 lat. W ostatnich czasach gatunek cierpi z powodu zmian klimatu i wiele drzew zamiera w swych naturalnych siedliskach.

ZASTOSOWANIE

Jedna z amerykańskich nazw tego drzewa  yellow-cedar (żółty cedr) nawiązuje do wyraźnie żółtej barwy jego drewna, jednak z prawdziwym cedrem cyprysik mało ma wspólnego. Cypryski nutkajskie są ważnym drzewem dla rdzennej ludności zamieszkującej Alaskę i Kolumbię Brytyjską. Wyjątkowo mocne i odporne na gnicie drewno wykorzystywano do wyrobu wioseł do łodzi indiańskich zwanych canoe, słupów totemowych, skrzyń, naczyń, trzonków do narzędzi. Należy do najlepszych w świecie materiałów na brzechwy strzał. W budownictwie drewna używano na mosty, platformy, ogrodzenia, łodzie. Kora była zdejmowana w dużych płatach, następnie cięta i pleciona w maty, kapelusze, łączona z wełną górskich kóz i tkana w koce oraz odzież. Na Alasce spotyka się drzewa, z których usunięto korę.

UPRAWA

Gatunek światłolubny, w cieniu korona łatwo się deformuje. Uchodzi za najodporniejszy na mrozy ze wszystkich cyprysików. Rzadko atakowany przez choroby i szkodniki. Wytrzymały na suszę. Uważa się, że cyprysiki nutkajskie wymagają wysokiej wilgotności powietrza, jednak wydaje się, że łódzki klimat znoszą całkiem nieźle.