Kasztan jadalny

Kasztan jadalny (Castanea sativa Mill.) to okazałe drzewo z rodziny bukowatych (Fagaceae) pochodzące z południowo-wschodniej Europy. Jest jedynym europejskim przedstawicielem rodzaju kasztan (Castanea). Niegdyś kasztany jadalne rosły tylko na południe od Alp, później zostały rozpowszechnione przez Rzymian w Europie Zachodniej. Obecnie uprawiane w całej niemal Europie (oprócz Skandynawii) i dużej części Azji. Lubią ciepły, łagodny, wilgotny klimat, bez silnych mrozów i silnych upałów. W Polsce są to drzewa raczej rzadko sadzone. Jedynie na zachodzie kraju spotyka się nawet stare i potężne okazy kasztanów jadalnych.

KASZTANY W ŁODZI

W Łodzi nie ma wielu dorosłych kasztanów jadalnych, jednak kilka okazów posadzonych w korzystnych warunkach mikroklimatycznych rośnie i nawet daje owoce, smaczne choć nieduże. Najsłynniejszy z łódzkich kasztanów spotkamy w centrum miasta na Placu Komuny Paryskiej przy południowo-zachodnim narożniku ulic Tuwima i Sienkiewicza. Wielopniowe drzewo jest pomnikiem przyrody, który ustanowiono Uchwałą Nr XXXVII/981/16 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 16 listopada 2016 r. W uchwale podano wymiary (w cm) siedmiu pni tego kasztana: 99+113+153+148+103+77+130.

Obszernie piszą o kasztanie jadalnym z Placu Komuny Paryskiej autorzy przewodnika wydanego w 2012 r. w serii „Parki i ogrody Łodzi” przewodnika ”Park Sienkiewicza. Park Moniuszki” pod redakcją profesora Romualda Olaczka:

Kasztan jadalny jest najcenniejszym okazem, któremu warto poświęcić uwagę i dla którego ten zieleniec trzeba otaczać szczególną opieką. Drzewo z ciepłej strefy klimatycznej, pierwotnie leśne, jest obecnie uprawiane jako ozdobne i owocowe od Morza Kaspijskiego po Hiszpanię; tam osiąga 30 m wysokości. Polakom nie było znane z autopsji, dlatego wziętą z łaciny nazwą Castanea mylnie obdarzono niespokrewniony z nim rodzaj drzewa, kasztanowiec, też pochodzący z południa Europy. Współcześni znają go co najmniej ze słyszenia: w Paryżu najlepsze kasztany są na placu Pigalle. Mowa tu o prażonych owocach kasztana (orzechach), które są smaczne i pożywne, bo drzewa nie rosły na tym placu w czasie w którym działa się akcja filmu. Kolczaste choć niekłujące okrywy orzechów i wydłużone liście – skórzaste, połyskujące, ostro ząbkowane – są bardzo dekoracyjne. Kasztan na Placu Komuny Paryskiej jest największym i najstarszym spośród bardzo nielicznych (nie więcej niż 10) okazów tego gatunku w Łodzi i okolicy. Wychowanie go w szkółkach miejskich i posadzenie w mieście było aktem ryzykownym ze względu na klimat: okazało się, że przeżył kilka bardzo mroźnych zim i suchych lat, które jednak wpłynęły na jego formę. Ma pokrój nie wysokiego drzewa, lecz raczej gigantycznego krzewu. W 1971 r. drzewo składało się z 3 pni pionowo rosnących i 6 odroślowych, obwód w pierśnicy najgrubszego pnia wynosił 0,70 m, a wysokość 6 m. Wszystkie pnie w odziomku miały pionowe pęknięcia mrozowe. Obecnie składa się z 7 pni tworzących malowniczą kompozycję, jest o 2-3 m wyższe, a najgrubsze odnogi mają 0,8-0,9 m obwodu. Co ważne – kasztan kwitnie i w niektóre lata rodzi orzechy.

W końcu lata pod kasztanami leżą owoce puste w środku, z nie wykształconymi nasionami. Ale jeśli jesień jest dostatecznie ciepła pod koniec października i w listopadzie z drzewa zaczynają opadać pełne owoce. Wokół kasztanów krążą wtedy zbieracze.

Na kasztany polują nie tylko ludzie, ale też skrzydlaci mieszkańcy Łodzi. Na pewno któreś z czarnych – nie pamiętam już czy widziałam przy jedzeniu kawki czy gawrony. Interesują się nimi również wiewiórki.

W naszym klimacie kasztany to raczej drzewa ozdobne, a nie owocowe. Krótkie i chłodnawe lata nie sprzyjają zawiązywaniu się owoców. W mieście jest generalnie cieplej (tzw. miejska wyspa ciepła), a i ocieplenie klimatu sprzyja rozwojowi roślin z cieplejszych stref klimatycznych. Jednak o uprawie szlachetnych odmian kasztana jadalnego w Łodzi nie ma co marzyć.

Spośród znanych mi innych łódzkich kasztanów jadalnych w parku przy ulicy Leczniczej rośnie osobnik jednopniowy (park powstał w 1947 r. – drzewo może mieć zatem około 70 lat). Jest też ładny kasztan w ogrodzie przy Palmiarni położonej na terenie parku Źródliska I.

UPRAWA

Rośnie na przeciętnych glebach dobrze zdrenowanych, o lekko kwaśnym odczynie. Odporny na suszę i zanieczyszczenie powietrza. Wrażliwy na mrozy, zwłaszcza w młodym wieku.

KASZTANY A KASZTANOWCE

Kasztany jadalne (Castanea sativa) nie są spokrewnione z pospolitymi u nas kasztanowcami (Aesculus hippocastanum). Kasztan należy do rodziny bukowatych, natomiast kasztanowiec do kasztanowcowatych. Liście prawdziwego kasztana są pojedyncze, a nie dłoniasto złożone jak u podszywającego się pod kasztan kasztanowca. Męskie kwiatostany kasztana są wydłużone i zupełnie niepodobne do stożkowatych kwiatostanów kasztanowca. Orzechy kasztana mają charakterystyczny kształt z zaostrzonym wierzchołkiem przypominający cebulkę tulipana i są jadalne – w przeciwieństwie do nasion kasztanowca, które są bardziej kuliste, nie mają dzióbka i nie nadają się do spożycia.

Bronisław Gałczyński w wydanej w 1928 r. książce „Drzewa liściaste leśne i alejowe” tak pisze o kasztanach i kasztanowcach:

Kasztan (Aesculus Hippocastanum, L.), zwany też kaszta­nem gorzkim lub dzikim, jest drzewem zupełnie pod żadnym względem niepodobnem do kasztana jadalnego (Castanea castanea Karst.). Kasztan jadalny należy do tej samej rodziny, co buk i dąb, rośnie wolno, drzewo ma twarde i żyje około 1000 lat. Jest to jedno z najcenniejszych drzew, zarówno jako owocowe, jak i jako materjał budowlany i stolarski. Lasy kasztanowe we Francji Południowej stanowią olbrzymie bogactwo narodowe. Kasztan ten kwitnie podobnie jak buk i liście ma nieco do bu­kowych podobne, tylko, że węższe, dłuższe, ciemniejsze, bardziej błyszczące i brzegiem piłkowane. Liście te są, podobnie jak u buka naprzemianległe. Natomiast kasztan gorzki ma liście (po­dobnie jak klony) — naprzeciwległe; liście te są olbrzymie, do­ chodzą wraz z ogonkiem do 2 stóp długości, — i są dłoniasto złożone, składają się z 5 do 7 ogromnych listków rozchodzących się z jednego środkowego punktu. Kasztan gorzki rośnie szybko żyje tylko około 200 lat. Dla podkreślenia różnicy pomiędzy temi drzewami, posta­nowili nowsi botanicy polscy nazywać kasztan gorzki kasztanow­cem. Nie wypowiedzieli się tylko, jak będą nazywali owoce tego drzewa: kasztany, czy też kasztanowce. Bo jeżeli kasztany, to zamęt, usunięty przy drzewach, pozostanie przy owocach. Zresztą wątpię, żeby się przyjęła zmiana nazwy alei kasztanowej na aleję kasztanowcową.

POKRÓJ

Kasztan jadalny jest wysokim drzewem do 20-30 m wysokości. Korona szeroka, przeważnie nisko osadzona. W Polsce środkowej wskutek przemarzania drzewa często przybierają formę wielopniową.

KORA

U młodych drzew kora jest gładka i szara, z wiekiem staje się spękana i szarobrązowa. Spękania spiralnie okrążają pień.

PĄKI I PĘDY

Pąki jajowate, okryte kilkoma brązowymi łuskami z ciemniejszym brzegiem. Są znacznie mniejsze niż pąki kasztanowca i suche (nie lepkie).  Młode pędy są czerwonawobrązowe lub oliwkowozielone.

LIŚCIE

Liście pojedyncze, szeroko lancetowate, na brzegu ościsto piłkowane, ciemnozielone, błyszczące, skórzaste, za młodu od spodu wzdłuż nerwu głównego owłosione, dojrzałe prawie nagie. Liście rozwijają się późno, zwykle w pierwszej połowie maja.

Jesienią liście kasztana jadalnego żółkną.

KWITNIENIE

Kasztan jadalny kwitnie w czerwcu i lipcu, po rozwinięciu liści. Kasztan jadalny jest rośliną jednopienną, ale rozdzielnopłciową – tworzy oddzielne kwiaty męskie i żeńskie na jednym osobniku. Białozielone kłosowate kwiatostany złożone są głównie z kwiatów męskich, ale u nasady niektórych kłosów wyrasta po kilka kwiatów żeńskich. Kwiatostany zebrane są w pęczki i powstają obficie na całym drzewie. Kwiaty męskie nektarodajne. Kwiaty zapylane są przez owady i przez wiatr. Przy czym zdarzają się także osobniki samopylne i samopłodne (wtedy wystarczy jeden).

OWOCE

Owocem kasztana jest torebka kulistego kształtu pokryta silnymi kolcami.  Kolczaste „jeżowate” okrywy zawierają w sobie 1-3 kulistych brązowych orzechów z wyraźnym dzióbkowatym wierzchołkiem, zwanych maronami lub po prostu kasztanami. Dla lepszego wykształcenia owoców drzewo wymaga zapylenia krzyżowego – przy samozapyleniu wykształci owoce, ale będą one przeważnie puste. Aby mieć większą szansę na owoce warto sadzić w pobliżu siebie co najmniej dwa okazy.

KASZTANY W KUCHNI

Pojawienie się na ulicach miast sprzedawców kasztanów zwiastuje nadejście zimy. Kasztany, które dojrzały w naszym klimacie zwykle mają gorszy smak niż kasztany szlachetnych odmian z cieplejszych stron, ale nadają się do jedzenia. W marketach można kupić kasztany odmian uprawnych. Im świeższe tym lepsze. Czasami są to owoce kasztana chińskiego (Castanea mollissima Blume), który jest bardziej odporny na choroby. Niektóre gatunki azjatyckie, a także amerykański kasztan zębaty  (Castanea dentata (Marshall) Borkh.) tolerują chłodniejszy klimat niż europejski kasztan jadalny.

Nasiona kasztana jadalnego mają słodkawy smak. Tam gdzie się je uprawia są traktowane jak chleb czy ziemniaki. Jadalne po upieczeniu lub ugotowaniu, nawet na surowo. Bardzo pożywne. Można z nich przyrządzić puree, zupę, zmielić na mąkę nadającą się do wypieku słodkiego pieczywa czy do zagęszczania sosów. Szczególnie pieczone kasztany cenione są jako wykwintny przysmak. Świeże kasztany jadalne piecze się w nagrzanym piekarniku w temperaturze 200^oC przez 20-25 minut. Przed pieczeniem trzeba ostrym nożem naciąć skórkę na krzyż na wypukłej stronie każdego kasztana. Nie nacięty może wybuchnąć podczas pieczenia. Kiedy kasztany trochę przestygną od razu zdejmujemy skórkę, bo zimne trudniej obrać. Kasztany wyschnięte na pieprz nie zmiękną podczas pieczenia. Można je ugotować albo zmielić na mąkę.

SKŁAD

Miąższ owoców kasztana jadalnego zawiera dużo skrobi, glukozę, fruktozę, białko, tłuszcze, lecytynę, kwasy organiczne (mlekowy, jabłkowy, cytrynowy), związki mineralne (potas, wapń, sód, fosfor, magnez), mikroelementy (miedź, cynk, fluor, glin, bar, molibden, kobalt, tytan), witaminy (C, PP, B1, B2). Liście kasztana jadalnego zawierają garbniki, związki trójterpenowe, glikozydy, flawonoidy, związki pektynowe, kwas askorbinowy (witaminę C), witaminę K.

W FITOTERAPII

Do celów leczniczych wykorzystuje się owoce i liście kasztana jadalnego (nie mylić z kasztanowcem!), rzadziej pędy, korę, kwiatostany, kolczaste okrywy owoców. Liście zbiera się w czerwcu i suszy w zacienionym miejscu. Mają właściwości przeciwkaszlowe, przeciwzapalne, ściągające, przeciwkrwotoczne, moczopędne. Z liści można przyrządzać herbatkę lub odwar: łyżkę rozdrobnionych liści zalać w garnku szklanką wody, doprowadzić do wrzenia, pogotować na słabym ogniu jeszcze 5 minut; pić ostudzony odwar po łyku w ciągu dnia w przypadku kaszlu lub zapalenia oskrzeli, albo stosować do płukania gardła przy anginie. Od dawna przyjmowano kasztany w leczeniu chorób dróg oddechowych (nawet silnego kaszlu czy plucia krwią) – w takim przypadku podawano wewnętrznie mąkę z kasztanów jadalnych wymieszaną z miodem.

W KOSMETYCE

Wodę, w której gotowały się kasztany, można zużyć do płukania włosów po myciu dla nadania im połysku. Ze zmielonych owoców robi się odżywcze maseczki. Wyciągi z liści kasztana są wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym (szampony, kremy) ze względu na działanie ściągające, przeciwzapalne i wzmacniające.

INNE ZASTOSOWANIA

W cieplejszym klimacie kasztany jadalne są gigantami podobnymi do dębów. Drewno kasztana posiada wysoką wartość użytkową. Drewno i kora zawierają dużo garbników.

INNE GATUNKI

Bardzo rzadki, ginący w swej północnoamerykańskiej ojczyźnie kasztan zębaty (Castanea dentata) można obejrzeć w Arboretum w Rogowie. Jest to gatunek bardziej odporny na chłody niż europejski kasztan jadalny. Niestety wrażliwy na chorobę grzybową, która wyniszczyła niemal całą populację.