Leszczyna pospolita

Leszczyna zakwita najwcześniej z krajowych roślin drzewiastych. Początek jej kwitnienia to zwiastun nadejścia przedwiośnia.

Leszczyna pospolita (Corylus avellana L.) należy do rodziny brzozowatych (Betulaceae) lub według innej klasyfikacji do rodziny leszczynowatych (Corylaceae).

POKRÓJ

Leszczyna pospolita jest dużym krzewem do 5 m wysokości, czasem wyższym. Wypuszcza wiele pni, które są zazwyczaj proste, wzniesione i tworzą szeroką, miotlastą koronę.

KORA

Kora na pniach leszczyny jest popielata lub szarobrunatna, cienka i stosunkowo gładka.

PĘDY

Młode pędy leszczyny są czerwonobrunatne, gruczołkowato owłosione.

KWITNIENIE

Kwiaty męskie leszczyny są zebrane w charakterystyczne długie, zwisające, walcowate kotki (bazie), zgrupowane po 2-4 na szczytach bocznych gałązek. Zawiązki męskich kwiatostanów leszczyny tworzą się jeszcze latem, ale są wtedy niewielkie, krótsze niż paznokieć, brunatne, walcowate i twarde. Kiedy zima ma się ku końcowi, podczas pierwszych cieplejszych dni – zwykle pod koniec lutego lub w marcu – kotki nagle silnie się wydłużają, rozluźniają, otwierają, stają się miękkie i żółte. W tym czasie dojrzewa pyłek, który jest roznoszony przez wiatr. Pyłku tworzy się bardzo dużo. Wystarczy lekko stuknąć bazię palcem, żeby wyleciała żółta chmurka pyłku. Leszczyna jest wiatropylna. Kwitnie wcześnie, kiedy na krzewach nie ma jeszcze liści, by pyłek bez przeszkód mógł dotrzeć do maleńkich znamion słupków kwiatów żeńskich.

Kwiaty żeńskie leszczyny są ukryte zimą w pączkach mieszanych. W czasie kwitnienia wychylają się z pączków tylko jaskrawo malinowe nitkowate znamiona słupków, a same kwiaty są schowane w pączkach i na zewnątrz niewidoczne. O ile żółte męskie kotki powiewające na wietrze łatwo zauważyć, to maleńkie znamiona kwiatów żeńskich wystające z pączków łatwo przeoczyć – trzeba się dobrze przyjrzeć, żeby je dostrzec.

LIŚCIE

Liście leszczyny pospolitej mają długość do 10-13 cm, są szerokie, odwrotnie jajowate, u nasady sercowate, z krótko zaostrzonym wierzchołkiem, podwójnie piłkowane, na brzegu lekko wrębne. Młode liście obustronnie miękko owłosione, później z wierzchu matowozielone. Ogonek liściowy krótki, gruczołkowato owłosiony. Liście rozwijają się dopiero w drugiej połowie kwietnia, długo po przekwitnieniu. Jesienią przebarwiają się na kolor żółty lub żółtobrązowy.

OWOCE

Owoce leszczyny pospolitej to tzw. orzechy laskowe długości 2-4 cm, ze zdrewniałą owocnią (skorupką), otoczoną przez jasnozieloną postrzępioną okrywę nie dłuższą niż sam orzech, zebrane po 1-4. Orzechy laskowe są jadalne, smaczne, bogate w tłuszcze i białko.

Więcej o leszczynie pospolitej na stronie internetowej mojedrzewa.pl.

GDZIE ROŚNIE

Leszczyna pospolita to krzew o stosunkowo skromnych wymaganiach glebowych, ale najlepiej rośnie na żyznych, głębokich i przewiewnych glebach. Nie lubi gleb jałowych ani podmokłych. Jest wytrzymała na suszę. Znosi silne ocienienie, lecz rośnie także doskonale w nasłonecznionych, otwartych miejscach, zwłaszcza na słonecznych zboczach. W cieniu słabo owocuje. Rośnie szybko. Żyje do około 80 lat. W Polsce pospolita, zwłaszcza w podszycie prześwietlonych żyznych lasów liściastych. Lubi towarzystwo grabu, lipy, dębu.

W ŁODZI

Leszczyna dobrze rośnie w miastach. Nie szkodzi jej zanieczyszczenie powietrza. Nieźle znosi suszę. W Łodzi spotykana jest dość często nawet w śródmieściu. Poza tym w parkach, zieleńcach, zieleni osiedlowej, ogrodach, zaułkach, różnych chaszczach. Czasami znajdziemy w łódzkich parkach i ogrodach odmianę o czerwonych liściach, rzadko odmianę żółtolistną.

Leszczyna pospolita jest cennym krzewem do zadrzewień krajobrazowych, dużych parków, ogrodów, zieleni osiedlowej, zadrzewień przydrożnych i przeciwerozyjnych. Oprócz szlachetnych odmian sadowniczych istnieją efektowne ozdobne odmiany leszczyny – najbardziej popularne są formy o liściach purpurowych (odmiana ‘Fuscorubra’), ale istnieją odmiany o liściach żółtych (‘Aurea’) albo o pędach fantazyjnie pogiętych (‘Contorta’) czy zwisających (‘Pendula’).

Wysadzana rzędowo leszczyna tworzy zwarte, wysokie szpalery. Odznacza się dużą zdolnością wydawania odrośli. Nawet stare krzewy krótko przycięte szybko odrastają z pnia – leszczynę można więc w ten sposób odmładzać.

ZASTOSOWANIE

Orzechy laskowe są smaczne, pożywne i zdrowe. Dostarczają dużo wartościowego białka, witaminy z grupy B, mnóstwo związków mineralnych (magnez, potas, cynk, żelazo, miedź, fosfor), cenne nienasycone kwasy tłuszczowe.

Zawierają najwięcej składników odżywczych spośród wszystkich orzechów.

Kuracje orzechami laskowymi poprawiają wygląd cery, włosów i paznokci.

Olej z orzechów laskowych jest delikatny, lekki i niezbyt tłusty. Subtelnie pachnie orzechami. Doskonały do celów kosmetycznych. Wnika w skórę szybko i głęboko. Wzmacnia ściany naczynek krwionośnych, przyspiesza regenerację komórek. Wskazany do skóry z tendencją do przetłuszczania się, z popękanymi naczynkami. Bywa fałszowany – zbyt tani na pewno jest podróbką.

Peeling z orzechów laskowych – orzechy laskowe są bogate w naturalne oleje, dzięki którym skóra nabiera miękkości i blasku. Wymieszaj składniki: łyżkę drobno zmielonych orzechów laskowych, łyżeczkę zmielonego siemienia lnianego, łyżkę wody lub octu jabłkowego, łyżeczkę miodu. Delikatnie wmasuj peeling w twarz i szyję. Pozostaw na skórze kilka minut, następnie spłucz letnią wodą i delikatnie osusz ręcznikiem.

Liście leszczyny zawierają olejek eteryczny, flawonoidy, glikozydy, garbniki, cukry. Mają działanie przeciwzapalne, ściągające, antyseptyczne. Mogą zastąpić stosowane chętnie w kosmetyce liście oczaru wirginijskiego o działaniu ściągającym i przeciwzapalnym.

Napar z liści leszczyny może służyć do okładów przy wrażliwej skórze twarzy i do oczyszczania skóry: posiekaj garść opłukanych liści leszczyny i zalej jednym litrem wrzącej wody. Pozostaw pod przykryciem na 30 minut, następnie przecedź i pij napar po 2-3 filiżanki dziennie dla oczyszczenia skóry,  a zewnętrznie letni napar stosuj do okładów lub jako tonik przy wrażliwej cerze.

Wysuszone zielone łupiny (okrywy) orzechów laskowych zmielone w młynku na proszek można używać do czyszczenia zębów – działają wybielająco (przepis pani Lucyny Ćwierczakiewiczowej, najsłynniejszej polskiej autorki książek kulinarnych).

Wszystkie części leszczyny były wykorzystywane w lecznictwie ludowym.

Leszczynowe pręty są proste i niezwykle giętkie. Używane na wędki, bicze, laski (stąd nazwa orzech laskowy), faszynę, a także przez różdżkarzy. Drewno miękkie, nietrwałe – doskonałe na węgiel rysunkowy, niegdyś źródło surowca do wyrobu prochu strzelniczego (tzw. proch leszczyński). Z pędów leszczyny dzieci robiły dawniej łuki i strzały. Przy pomocy trocin z drewna leszczynowego można klarować ocet i oczyszczać wino.

Leszczyna pospolita ma duże znaczenie biocenotyczne – ocienia glebę, daje doskonale rozkładającą się „słodką” ściółkę. Dostarcza owoców dla wiewiórek, koszatek, myszy, orzechówek, sójek i innych zwierzaków, które „w zamian” przyczyniają się do rozsiewania orzechów.

Profesor Simona Kossak w „Opowiadaniach o ziołach i zwierzętach” wydanych w 1995 r. pisała:

Owoce leszczyny są jedynym pokarmem malutkiego chrząszcza z głową zakończoną długim, jak on sam, wygiętym ryjkiem. Jest to słonik orzechowiec. Samica wierci otwór w niedojrzałej, miękkiej jeszcze łupinie orzecha, i składa w nim jedno jajko. Larwa wyjada jądro i opuszcza orzeszek, pozostawiając pustą skorupkę.

Leszczyna pospolita wraz z tarniną, głogami i kilkoma innymi gatunkami rodzimych krzewów wchodzi w skład tzw. czyżni – krzewiastych zbiorowisk na skrajach lasów i zadrzewień śródpolnych. Więcej o czyżniach przeczytacie na blogu etnobotanika Marka Styczyńskiego.

Z ZAPISKÓW JANA MAZURKIEWICZA

Oto co pisze o magicznych właściwościach leszczyny znany łódzki masażysta, naturopata, znawca ziół Jan Mazurkiewicz:

Leszczyna – radiesteci z jej gałązek robią różdżki, bo jest wyjątkowo wrażliwa na wszystkie energetyczne zawirowania, przywraca harmonię pomiędzy pierwiastkiem żeńskim i męskim, energią yin i yang, i dlatego przynosi ukojenie w miłosnych rozterkach. Leszczyna jest krzewem owianym licznymi legendami i stanowi ważny krzew magiczny. Wierzono, że drewno leszczyny chroni przed piorunami i dlatego pasterze nosili ze sobą kij leszczynowy, od którego wziął się pastorał, symbol władzy kościelnej. Smaczne i zdrowe, energetyczne orzechy laskowe maja wiele zastosowań i bywają symbolem siły i witalności, ale także spraw zawikłanych i trudnych  (trudny orzech do zgryzienia). Leszczyna była w centrum zainteresowania i praktyk magii Celtów, którzy przypisywali leszczynie wiele magicznych właściwości skupionych wokół koncepcji światów podziemnych ze światem ludzi. Sprężystych gałązek leszczyny używano jako różdżki do wykrywania wody, ale także z nich sporządzano magiczne kręgi chroniące przed czarami. Leszczyna rozwija intuicję i pozwala przejrzeć cudze zamiary.

Kotki leszczyny to doskonałe źródło białka, garbników, flawonoidów, witamin, związków mineralnych i rozmaitych innych cennych substancji. Męskie kwiatostany leszczyny są jadalne, o czym możemy przeczytać na blogu Herbiness.

Kotków leszczyny w kuchni używa Jan Mazurkiewicz:

Jeżeli za miastem bądź we własnym ogrodzie znajdziesz leszczynę, to masz okazję zerwać do połowy kwietnia kwiatostany leszczyny (kotki). Mogą być one twoim nowym nietuzinkowym pożywieniem.

 

Na początek zrób ciasto naleśnikowe z mieszanki mąki jaglanej i cieciorkowej (lub dowolnej innej), dodaj wody czy mleka, odrobinę oliwy,  soli, jajko, świeże kotki leszczyny – wymieszaj i na rozgrzanej patelni smaż placki na kolor lekko rumiany przez ok. 2 min. Można podawać na ostro lub z miodem.

 

Jeśli masz ochotę na kruche ciasteczka z kotkami leszczyny potrzebujesz: kwiatostany leszczyny,  orzechy laskowe,  2/3 kostki masła (takiej 200 g), 1 szklankę cukru,  2 szklanki mąki,  łyżeczkę proszku do pieczenia,  2 jajka.  Do miski wkładamy mąkę wymieszaną z proszkiem do pieczenia, cukier, masło, jajka i wyrabiamy ciasto, dodając pokruszone orzechy i kwiatostany leszczyny. Formujemy kulę i zostawiamy pod przykryciem przez około 1 godzinę, a nawet krócej.   Po tym czasie wałkujemy i kroimy na dowolny kształt. W rozgrzanym piekarniku (180^oC) pieczemy około 15 minut, zmniejszamy temperaturę i lekko uchylamy pokrywę,  aby ciasteczka odparowały.

 

Czas na placki drożdżowe z kotkami leszczyny, miodem i olejem z orzechów laskowych. Potrzebujesz  około 500 g kwiatostanów leszczyny, 250 g mąki pszennej,  1 jajko, 25 g drożdży, 1,5 szklanki mleka, 1 łyżkę cukru,  miód,  olej z prażonych orzechów laskowych, smalec. Jeżeli kotki są już bardzo dojrzałe rozcieramy je w dłoniach, odrzucamy rdzenie i twardsze łuski. Przesiewamy mąkę,  dodajemy pokruszone drożdże, cukier, jajko i ciepłe mleko. Mieszamy z kotkami i zostawiamy w cieple przez 30-60 min. Rozgrzewamy na patelni pół kostki smalcu i smażymy placki na złoto. Smarujemy miodem i olejem z orzechów laskowych.

ZE STARYCH ZIELNIKÓW

Z pierwszego tomu „Dykcyonarza roślinnego” księdza Jana Krzysztofa Kluka, z roku 1805:

Drzewu dawni lekarze przyznawali skutki, poty i mocz pędzące. Kora, kotki ściągają i są skuteczne w biegunkach. Kora z korzenia wodą nalana, ma być pomocna na febrę. Czokolata z orzechów ma być pomocna przeciwko kamieniowi. Jemioła na leszczynie rosnąc, była zachwalona na wielką chorobę.

 

Póki gusła i zabobony wiele ważyły, sławna była u Górników z Leszczyny wieszcza rozga (Virga divinatoria), teraz nie łatwo kto rozum schowa do kieszeni, aby temu wierzył. Wiory Leszczynowe wrzucone w wino, czyszczą go, gdy jest mętne. Kwiaty ile że wcześnie na wiosnę kwitną, są pszczołom bardzo pożyteczne.

 

Drzewa największa zdatność u nas wiadoma na obręcze. Węgle z niego wyśmienite dla malarzów rysujących: ulepi się rura z gliny, gdy wyschnie, powtykają się na pręty poszczypane drewienka, a zaprawiwszy otwory gliną, spalą się na węgle.

Tak natomiast pisał o leszczynie Józef Gerald-Wyżycki w „Zielniku Ekonomiczno-Technicznym” z 1845 roku:

Leszczyna pospolita. Corylus Avellana

 

Krzew wielki, krzaczysto-gałęzisty, urasta niekiedy w drzewo 20 stop wysokości i 8 cali śrzednicy mające. Leszczyna, oprócz nizkiego mokrego, żadnym gruntem nie gardzi, lubi jednak głęboko wzruszony, tłusty, bardziej suchy niz wilgotny i nieco ocienione stanowisko. Do 15 lat rośnie prędko i sporo, potem coraz powolniej, a w 30-40 już się starzeje i obumiera.

Leszczyna szeroko rozpuszcza swe korzenie. Kora na latoroślach zrazu kosmata, później zielonawo-brunatna, biało-kropkowana, na pniach żółto-brunatna, z białemi plamami i nieco popękana. Liście ogonkowate, okragławe, w końcu zaostrzone, ząbkowane, z wierzchu pięknie zielone, nieco szorstkie, ze spodu bladsze, kosmate. Kotki samcze pojedynczo lub po kilka obok wyrastają już w jesieni, i w postaci brunatnych wałeczków przez całą zimę wiszą na gałązkach niezmiennie, w marcu zaś przedłużają się do dwóch cali, łuszczki ich wolnieją, a za lada powiewem wiatru lub wstrząśnieniem, obfity żółty pyłek ronią. Właśnie o tym czasie ukazują się oddzielnie kwiaty samicze z pomiędzy łuszczek pączkowych, zaledwo znaczne, pięknie purpurowe i upłodnione owym żółtym pyłkiem nikną. Owoc, orzech rozmaitego kształtu i wielkości, dojrzewa we wrześniu lub październiku.

 

Drzewo leszczyny wzięte z pniów grubszych jest białe, gibkie i niezbyt miękkie; przydatnem jest na rozmaite mniejsze sprzęty. Młode wicie dostarczają bednarzom bardzo dobrych obręczy na naczynia mniejsze. Gałązki czerstwe upalone w naczyniach glinianch zamkniętych wyborne są do rysowania, robienia prochu ruszniczego w lepszym gatunku, któren od tego nazywano dawniej prochem leszczyńskim. Popiół z niej zawiera wiele dobrego potażu.

 

Kotki nalane spirytusem lub okowitą i postawione na czas niejakiś w cieple, dają przedziwny balsam na świeże rany. Ususzone, zmięszane z sianem i dawane owcom w jesieni i na wiosnę przez dni kilkanaście, mają być doświadczoną prezerwatywą przeciw chorobie gnilnej tych zwierząt. Można też z nich wytłaczać dobry olej. Korzec zebranych z pyłkiem i wysuszonych kotków daje 6-8 funtów czyli garniec oleju.

 

Leszczyna wszędzie rośnie w lasach liściowych, na zimno wytrwała posuwa się daleko w kraje północne. Zasadzają się w ogrodach z niej szpalery koło parkanów i ostrokołów, co obok pięknego ramowania maskuje niemiły zawsze widok ostatnich. Może się też zasadzać na płoty samorodne koło ogrodów lub pól, gdzie lubo nie robi gęstej nieprzebytej baryery, ale za to obfitym owocem wynagradza gospodarza. Krzaki stare mniej rodzące, których wierzchołki usychać zaczynają, scinają się przy ziemi, poczem liczne nowe pędy od korzenia puszczają; tak odmłodnione w lat kilka nanowo obficie zaczynają rodzić.

Garść wierzeń od Bronisława Gustawicza według publikacji z 1882 r. „Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody – część druga Rośliny”:

1. Leszczynę zowią górale leszką, liszką, liska (Nowotarżczyzna, Leńcze, Кalwaryja Zebrzyd.).

2. Uważają ją za pewny środek przeciw piorunom. Takiż przesąd istnieje w Niemczech. W drzewo leszczynowe piorun nie uderza, bo je ochrania Matka Boska. Gdy N.P. Maryją z dzieciątkiem napadła burza, schowała się pod leszczynę, która jej użyczyła bezpiecznego schronienia. Dlatego też piorun nie uderza w budynek, na którym tkwi gałąź leszczyny.(…)

3. W tym celu zatykają ją za dach. (…)

5. Robią przeto z prętów leszczynowych krzyżyki, rozszczepując je na końcu na krzyż. Krzyżyki te stawiają na końcach dachu lub kalenicy przeciwko piorunowi. (…)

6. Wieszają je nade drzwiami i oknami, aby zły duch nie miał przystępu. (…)

7. Kto podczas burzy jest w polu, opasuje się leskowemi prętami, jeżeli w pobliżu jest leszczyna. (…)

8. Z leszczyny robią kije czyli pręty leskawe, służące przy pierwszym wypędzaniu bydła na paszę na początku wiosny pasterzom zamiast biczów. (…) U końca cieńszego przywięzują kilka badylek (łodyżek) święconego kopru i kawałeczek słoniny(…); indziej przywięzują z ziół święconych na Matkę Boską Zielną kłosek zboża i gałązkę bożego drzewka (…), w ogóle święcone ziele. (…)

10. Pasterze przybywszy do pierwszego stajania żyta wkładają te kije do żyta, aby piękne, lub aby tyle wyrosło, jak te kije. (…)

11. W wigilię św. Jana Chrz. gałązki leszczynowe zatykają w polu dla zabezpieczenia go od gradu. (…)

12. Gdy kogo zimnica napadnie, powinien natychmiast urżnąć laskę leszczynową i zrobić na niej jeden znaczek; poczem znaczek drugi przy drugim napadzie zimnicy, co powtarza przez tydzień. Przez ten czas należy laskę tę chować do łóżka, na którem cierpiący leży. Po tygodniu chucha chory na każdy znaczek trzy razy i rzuca na drogę; kto tę laskę podniesie, odbierze choremu zimnicę. (…)

15. Gdy na św. Jana Chrz. Deszcz pada, orzechy laskowe pozaciekają, tj. zepsują się, zgniją. (…)

16. Albo orzechy opadną. (…)

17. Jeżeli s wigiliją św. Jakóba grzmi, wszystkie orzechy przepadną. (…)

18. Orzechy jedzone przy wieczerzy wilijnej zabezpieczają od bolu zębów. (…)

19. Po wieczerzy wilijnej biorą cztery orzechy, oznaczające cztery pory roku i otwierają je po kolei. Kto znajdzie orzech zepsuty, temu obiecują chorobę w dotyczącej porze roku. (…)

22. Matka kąpiąc dziewczynę w pierwszych sześciu tygodniach w leszczynie, liście jej pod głowę i krzyże podkłada, odmieniając co kąpiel, a takim bardzo pięknie włosy urosną. (…)

23. Chłopiec, który był kąpany w leszczynie, łatwo zyskuje wzajemną miłość dziewczyny. Stąd śpiewają dziewczęta na Rusi:
Czy w lubystku ty kupawsia,
szczo ty meni spodobawsia?
Na co chłopiec odpowiada:
Ni w lubystku, ni w liszczyni
spodobawsia ja dziwczyni

25. Opuszczona dziewczyna oczekuje kochanka, uważając zazielenienie się leszczyny za wyrocznię szczęśliwego powrotu. (…)

Kolejne archiwalne źródło: „O świecie roślinnym wyobrażenia, wierzenia i podania ludu ruskiego na Wołyniu we wsi Jurkowszczyźnie pow. zwiahelskim zebrała Zofija Rokossowska (osobne odbicie ze Zbioru wiadomości do Antropologii krajowej Dz. III. T. XIII. Akademii Umiej.)”, Kraków, w Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1889:

Corylus Avellana L. Leszczyna – Orych, Oryszyna, Liszczyna

 

1. Nazywają dwojako, co się i w pieśniach uwidocznia np.:
„Oj u lisi na orysi tetera zawisła”
albo „Zymowau ja zymu w zełenoj liszczyni”.
2. Dzieci suchotnicze kąpią w młodych pędach leszczyny, lecz łamanych na odwrót, najmniej trzy razy, by zupełnie pomogło dziewięć.
3. Dziewczęta przechowują orzechy parzyste w swoich „skryńkach” z przyodziewkiem na to, aby im go przybywało.
4. Dziurawy orzech napełniony rtęcią i woskiem zalepiony, noszą niekiedy w woreczku na szyi, jako środek niezawodny od bolu zębów.
5. Jeśli do Ś. Eliasza nie ma silnych błyskawic, to orzechy będą zdrowe i pełne, w przeciwnym razie poczernieją.

O właściwościach magicznych leszczyny z napisanego przed stu laty „Słownika wiedzy tajemnej” J. Collina de Plancy, XIX-wiecznego francuskiego pisarza i okultysty:

Różdżka czarodziejska – rozwidlona gałązka leszczyny, olchy, buczyny lub jabłoni, za pomocą której znajduje się metale, podziemne źródła, ukryte skarby i złodziei. Od dawna uważa się, że aby czynić cuda, różdżka jest wręcz niezbędna. (…) Umiejętność posługiwania się różdżką czarodziejską dana jest tylko niewielu. Łatwo sprawdzić, czy i nas natura tak obdarzyła. Leszczyna to przede wszystkim najczystsze z drzew. Wystarczy ująć w dłonie dwa końce jej rozwidlonej gałązki i gdy stopa trafia na poszukiwany przedmiot, gałązka obraca się w rękach. To znak nieomylny. (…)”