Leszczyna turecka

Leszczyna turecka (Corylus colurna L.) w odróżnieniu od innych gatunków leszczyny jest drzewem, a nie krzewem. Tworzy atrakcyjną, gęstą, regularnie stożkowatą koronę i doskonale rośnie w warunkach wielkomiejskich. Mimo to wciąż jest mało znana i zbyt rzadko sadzona.

Jej  zasięg obejmuje południowo-wschodnią Europę, Kaukaz, Azję Mniejszą. W ojczyźnie wybiera stanowiska w mieszanych lasach liściastych na zasobnych w próchnicę, dostatecznie wilgotnych glebach, na niżu i w górach. Niekiedy rośnie w kserotermicznych zaroślach. W naturalnych warunkach jest drzewem rzadkim, gdyż z uwagi na atrakcyjne drewno o różowym odcieniu była od dawna poszukiwana i wycinana w grabieżczy sposób. Tylko zdolność przetrwania w niedostępnych człowiekowi zakątkach gór uratowała ją od całkowitego wyginięcia.

Leszczyna turecka zaliczana jest do rodziny leszczynowatych (Corylaceae), albo brzozowatych (Betulaceae) – w zależności od systemu klasyfikacji botanicznej.

Leszczyna turecka, inaczej zwana leszczyną drzewiastą, osiąga u nas ponad 20 m wysokości. Koronę ma gęstą, za młodu przez szereg lat smukłą i symetryczną, regularnie stożkowatą, a z wiekiem szerszą i zaokrągloną. W dobrych warunkach siedliskowych rośnie szybko (najbardziej intensywnie w wieku 20-40 lat), w gorszych powoli. Może żyć nawet ponad 200 lat.

Leszczyna turecka ma z reguły pojedynczy strzelisty pień, widoczny do wierzchołka korony – podobnie jak wiele drzew iglastych, a z liściastych olsza czarna. Czasami spotyka się okazy wielopniowe.

Konary leszczyny tureckiej mają bardzo niewielką średnicę w porównaniu do grubości pnia. Skierowane są skośnie w górę i dość proste.

Kora leszczyny tureckiej jest cielistoszara do szaroczarnej, gruba, spękana, łuszcząca się tarczkowato.

Młode pędy gruczołowato owłosione, starsze nagie, chropowate, z jasnoszarą warstwą spękanego korka, który tworzy się czasami już na rocznych gałązkach.

Pąki leszczyny tureckiej są podłużnie jajowate, pokryte rudobrązowymi owłosionymi łuskami. Boczne pąki odstają od gałązek.

Leszczyna turecka – podobnie jak wszystkim znana leszczyna pospolita – kwitnie wczesną wiosną, w marcu i kwietniu. Drzewo wiatropylne. Męskie kwiaty zebrane są po 2-6 sztuk w kotkowate kwiatostany długości 6-10 cm i średnicy około 0,6 cm. Kwiaty żeńskie skrywają się w małych pączkach, a spod ich łusek wyłaniają się w okresie kwitnienia tylko znamiona słupków, podobnie jak u leszczyny pospolitej.

Liście leszczyny tureckiej są w zarysie owalne lub szerokojajowate, u podstawy sercowato wycięte, na szczycie wyciągnięte w ostry wierzchołek, brzegiem podwójnie piłkowane lub z kilkoma niewielkimi klapami, ciemnozielone, za młodu obustronnie miękko owłosione, później nagie. Jesienią przebarwiają się na żółto, na zimę opadają. Liście mają długość 7-15 cm i 5-13 cm szerokości. Gruczołkowato owłosiony ogonek liściowy ma 1,5-4 cm długości – jest wyraźnie dłuższy niż u leszczyny pospolitej. Liście są ułożone na pędzie skrętolegle.

Owoce leszczyny tureckiej to orzechy zebrane po 3-8 sztuk i ukryte w długich frędzlowatych okrywach znacznie dłuższych od samego orzecha, wielokrotnie podzielonych na podłużnie lancetowate ostre odcinki, często sierpowato wygięte.

Orzechy leszczyny tureckiej mają średnicę 1-2 cm. Dojrzewają w sierpniu-wrześniu. Są jadalne, pożywne i bardzo smaczne, smaczniejsze nawet niż owoce leszczyny pospolitej – mają jednak grubą i twardą skorupę, a miąższu niewiele. Dlatego leszczyna turecka nie jest uprawiana jako drzewo owocowe.

Leszczyna turecka zaczyna owocować po kilkunastu latach, choć może kwitnąć wcześniej. Drzewo ważne w biocenozach podobnie jak leszczyna pospolita, dostarcza owoców ptakom i ssakom. Orzechy lubiane przez wiewiórki.

LESZCZYNA TURECKA W MIEŚCIE

Leszczyna turecka to przede wszystkim roślina ozdobna. W Europie i Ameryce Północnej cieszy się rosnącą popularnością jako idealne drzewo do sadzenia w miastach. Jest bardzo wytrzymała na ekstremalne warunki siedliskowe, suszę, wysoką temperaturę. Potrafi rosnąć nawet na wybetonowanych ulicach, w otoczeniu budynków. Toleruje zanieczyszczenie powietrza. Znosi zarówno silne nasłonecznienie, jak i zacienienie. Ma kształtny, symetryczny, zwarty, wąski pokrój, tak ceniony przez architektów krajobrazu. Gęsta korona daje dużo cienia. Liście są duże i ładne. Drzewo nie produkuje kłopotliwych odrośli korzeniowych. Z obserwacji wynika, że jest dość wrażliwe na zasolenie podłoża.

Leszczyna turecka może być wykorzystywana do obsadzania trudnych i suchych miejsc: ulic, placów, parkingów, podwórek o szczupłej powierzchni, pasów drogowych. Dobrze wygląda także w naturalistycznych nasadzeniach, w parkach i zieleni osiedlowej, wzdłuż dróg.

W ŁODZI

W Łodzi leszczynę turecką spotkamy na przykład na ulicy Abramowskiego. Są tam drzewa w różnym wieku. Warunki ekstremalne – jak to na miejskiej ulicy – bardzo niewielka powierzchnia aktywna biologicznie wśród morza betonu, zaledwie wąski paseczek trawnika. Notoryczny niedobór wilgoci w podłożu i w powietrzu. Nadmiar lub brak słońca, w zależności od pory dnia i pory roku. Kurz, toksyczne gazy, miejski smog.

W wydanym w 2012 r. przewodniku “Park Sienkiewicza. Park Mniuszki” pod redakcją Romualda Olaczka czytamy:

Ulica Edwarda Abramowskiego i jej sąsiedztwo są szczególnym przykładem założenia urbanistycznego dzielnicy robotniczej z początku XX wieku. Dziś jest ono wypełnione zielenią, którą wprowadzono dopiero w latach 1960-1961, przez czyny społeczne mieszkańców i studentów łódzkich. Ulica stała się aleją obsadzoną leszczyną turecką; po 50 latach drzewa, które przeżyły, mają 80-120 cm obwodu.

Niektóre leszczyny tureckie na Abramowskiego obumarły, niektóre wyglądają całkiem dobrze. Wiosną 2015 r. dosadzono 10 kolejnych wyrośniętych okazów.

Z innych znanych mi osobiście rośnie dość duża leszczyna turecka w pasażu Schillera, kolejna w Alei Anny Rynkowskiej w pobliżu Alei Kościuszki. Kilka dużych drzew spotkamy na Zachodniej przy Limanowskiego – zimą wyglądają jak martwe, ale każdej wiosny okrywają się gęstym listowiem. Występują pojedynczo lub po kilka w zieleni osiedlowej i przy ulicach. Są wreszcie leszczyny tureckie w wielu łódzkich parkach – jak choćby w Staromiejskim, Julianowskim, Helenowie, parku na Zdrowiu, parku im. Staszica.

Oto fragment tekstu Edmunda Jankowskiego “Owoce mało rozpowszechnione”, opublikowanego w “Ogrodniku Polskim” Nr 23 z 1882 roku:

Orzech turecki (Corylus colurna, L.). Drzewo pochodzące z Turcyi, na kilkanaście łokci wysokie — u nas często wielki krzak, z liścia i kwiatu podobny do zwykłej leszczyny. Owoc, znany wszystkim orzech turecki, okrywają dwie miseczki, zewnętrzna wielodzielna, nibywystrzępiona, ze strzępkami po brzegu rzęsowatemi i wewnętrzna, trójdzielna. Orzeszyna ta udaje się w ziemi pożywnej, gliniasto-próchnicowej, dostatecznie wilgotnej (znamy ładne okazy w Ciechanowskiem). Potrzebuje stanowiska na słońce wystawionego, rozmnaża się z nasion, które zasypujemy piaskiem (często i w sklepach korzennych kupowane, dobre są na ten cel, gdy świeże). Rodzi późno, i dla tego zapewne niechętnie sadzony; w ostre zimy trochę przymarza podobno.

A tak o leszczynie tureckiej pisał w 1928 r. Bronisław Gałczyński w publikacji “Drzewa liściaste leśne i alejowe”:

LESZCZYNA TURECKA VEL BIZANTYJSKA.

(…) Dotychczasowe ogrodowe wielkoowocowe odmiany leszczyny pochodzą całkowicie, lub przeważnie od dwóch wyżej wspomnianych gatunków południowych — Corylus pontica i Corylus tubulosa i dlatego nie są przystosowane do naszego klimatu, a — jak twierdzi Johannes Bottner — nawet w Niemczech Południowych nie opłacają się i hodowane są tylko przez amatorów.

Owe wielkie pękate (pontica) lub podłużne (tubulosa) orzechy laskowe sprowadzane z południa znane są u nas w handlu, pod nazwą tureckich. Otóż nie mają one nic wspólnego z leszczyną turecką, wymienioną w nagłówku niniejszego rozdziału.

Corylus colurna, L, którą prof. F. Berdau (Botanika leśna) nazywa leszczyną turecką, a prof. J. Brzeziński (Hodowla drzew i krzewów owocowych) — leszczyną bizantyjską, wyrasta na drzewo do 15 metrów wysokości, rodzące orzechy mniejsze o twardej skorupce, znane w handlu pod nazwą greckich.

Jest to drzewo szybko rosnące, o pięknej piramidalnej koronie i pięknych, wielkich, błyszczących, pod spodem omszonych liściach, u podstawy głęboko sercowo wyciętych. Gałęzie dzikiej naszej leszczyny są, jak wiadomo, sprężyste i giętkie oraz nieco, zwłaszcza na czubkach, owłosione, — gałęzie leszczyny tureckiej są nagie i kruche.

Drzewo to jest polecone przez Komisję Ogrodową Warszawską, jako drzewo uliczne. Posiada ono, oprócz innych, jeszcze i tę zaletę, że wcześnie na wiosnę rozwija swe piękne liście i dopiero późno na jesieni je zrzuca. Ale jako drzewo uliczne posiada dwie wady: że rodzi owoce jadalne, a więc wwodzi na pokuszenie młodzież, pozbawioną opieki i owoców, co pociąga za sobą tak samo u nas, jak na całym świecie, — łamanie gałęzi, a po drugie, że nie jest bardzo odporne na mrozy, i dlatego sądzę, iż byłoby odpowiednie tylko dla zachodniej i południowej Polski, a w Polsce środkowej tylko na dobrze osłonięte stanowiska. Ziemi wymaga żyznej, umiarkowanie wilgotnej.

ZASTOSOWANIE W FITOTERAPII

W naszej fitoterapii leszczyna turecka praktycznie nie jest znana, choć niekiedy wykorzystuje się liście leszczyny pospolitej. Toteż zaskoczeniem było znalezienie opisu jej niezwykłych właściwości leczniczych w książce bułgarskich autorów pod redakcją profesora Weselina Petkowa “Współczesna fitoterapia”, wydanej w Sofii w 1988 r.

Autorzy piszą, że wykorzystuje się liście oraz korę gałązek i pędów leszczyny tureckiej, zbierane wiosną (kwiecień-maj) lub w pierwszej połowie września. Według niedawno przeprowadzonych badań fitochemicznych liście są bogatsze w związki aktywne biologicznie. Zawierają liczne flawony, flawanonole i flawonole, olejki eteryczne, garbniki. W korze zawartość niektórych flawonoidów jest niższa, a niektóre obecne w liściach związki nie występują w korze. Preparaty z leszczyny tureckiej rozszerzają naczynia krwionośne i mogą być stosowane w chorobie niedokrwiennej serca. Wzmacniają działanie środków przeciwbólowych przy zawale mięśnia sercowego i stenokardii. Na ośrodkowy układ nerwowy wykazują swoiste działanie uspokajające, zmniejszały reakcje agresywne u zwierząt doświadczalnych. W bułgarskiej medycynie ludowej liście i kora leszczyny tureckiej są zalecane przy nadciśnieniu lekkiego i średniego stopnia oraz przy przeroście gruczołu krokowego u mężczyzn.

Napar z liści leszczyny tureckiej: 1 łyżkę rozdrobnionych i wysuszonych liści lub kory zalać szklanką wrzącej wody. Odstawić na godzinę w ciepłe miejsce. Pić po łyku kilka razy dziennie.

Rosnące u nas drzewa mogą mieć mniej wyraźne działanie lecznicze niż występujące w ciepłym klimacie, niemniej warto wypróbować działanie, jeśli macie znajomą leszczynę turecką rosnącą w czystym środowisku.