Perełkowiec japoński

Wchodzę na podwórze kamienicy przy Wólczańskiej 145. Wólczańska nie cieszy się w Łodzi dobrą sławą, ale to podwórko jest ładne, zadbane. W głębi, przy granicy z sąsiednią posesją,  rośnie duże drzewo o szerokiej, zaokrąglonej koronie. Puszyste, otoczone kremową poświatą – z daleka widać, że kwitnie. Dopiero teraz, w połowie lipca. Przekwitłe kwiaty opadają, tworząc pod drzewem jasny kobierzec. Na grubym pniu o obwodzie około 3,3 m wisi tabliczka „Pomnik przyrody”. To perełkowiec japoński (Styphnolobium japonicum (L.) Schott). Rośnie sobie tutaj przy Wólczańskiej od prawie stu lat. Należy do największych osobliwości dendrologicznych Łodzi.

Perełkowiec japoński (Styphnolobium japonicum (L.) Schott) jest drzewem z rodziny bobowatych (Fabaceae), spokrewnionym z pospolitą u nas robinią akacjową. Niekiedy nazywa się go szupinem, albo soforą (Sophora japonica L.). Wbrew nazwie pochodzi z Chin, Korei, Wietnamu – a nie z Japonii, gdzie jest tylko od wieków uprawiany.

Po angielsku perełkowiec japoński zwie się Japanese Pagoda Tree, bo był sadzony przy świątyniach w Japonii, albo Chinese Scholar Tree, czyli chińskim drzewem uczonych. Amerykański dendrolog Arthur Lee Jacobson pisze, że znany jest w Chinach jako „drzewo sukcesu życiowego” i sadzony na grobach wyższych urzędników, podczas gdy na mogiłach uczonych tradycyjnie rosną mydleńce (Koelreuteria).

Do Europy Zachodniej perełkowiec japoński trafił około 1747 roku. Nasiona wysłał z Chin do Francji ojciec Pierre d’Incarville (1706-1757), przebywający na misji w Chinach francuski jezuita i botanik amator.

Perełkowiec japoński jest dużym drzewem, osiągającym wysokość 15-25 m. Zazwyczaj tworzy pojedynczy niski pień i kulistą koronę – ciemniejszą, szerszą i niżej osadzoną niż u robinii akacjowej. U starych okazów korona jest luźna i ażurowa, daje przyjemny, niezbyt gęsty cień.

Kora na grubych pniach jest jasno- lub ciemnoszara, dość głęboko podłużnie spękana.

Młode pędy do wieku około 5 lat są charakterystycznie ciemnozielone, błyszczące, gładkie, a dopiero w starszym wieku pokrywają się szarą korowiną. Pączki drobne, ukryte w nasadach ogonków liściowych.

Liście długości 15-30 cm przypominają na pierwszy rzut oka liście robinii akacjowej – są nieparzystopierzaste, złożone z 7-17 listków, wąskojajowate, jednak na szczycie nie zaokrąglone, lecz tępe lub ostre; z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, pod spodem szarozielone.

Wiosną liście rozwijają się późno. W przeciwieństwie do robinii akacjowej perełkowiec japoński nie tworzy cierni.

Perełkowiec japoński kwitnie w środku lata – w połowie lipca, sierpniu, niekiedy aż do września. Kwiaty są drobne, motylkowate, kremowobiałe, w szczytowych gronach zebranych w duże, luźne, wyprostowane wiechy.

Drzewo zaczyna kwitnąć dopiero w wieku około 40 lat, choć niektóre odmiany zakwitają wcześniej. Owoce to mięsiste strąki długości do 8 cm, okrągłe w przekroju, charakterystycznie przewężone między nasionami, co przypomina sznury pereł – stąd śliczna nazwa perełkowiec. U nas owoce nie dojrzewają, opadają zielone po pierwszych mrozach.

Podobnie jak robinia akacjowa perełkowiec japoński nie jest kłopotliwy w uprawie . Wykazuje dużą tolerancję w stosunku do gleby, najlepiej jednak rośnie na glebach świeżych, głębokich, chętnie wapiennych, w miejscach ciepłych, słonecznych, osłoniętych od wiatru.

Perełkowiec japoński doskonale znosi trudne warunki miejskie. Jest odporny na suszę, zasolenie, kamienisty grunt, kurz, dym, zanieczyszczenie powietrza i wszystko inne. Jedynie za młodu może cierpieć od mrozów, ale ten problem może rozwiązać ocieplenie klimatu. Wytrzymałość na mróz rośnie z wiekiem. Na południu i zachodzie Europy perełkowiec jest często uprawiany jako drzewo parkowe i uliczne.

W Łodzi znam tylko kilka dorosłych perełkowców japońskich. Ten z podwórza przy Wólczańskiej 145 jest pomnikiem przyrody.  W Rejestrze Polskich Drzew Pomnikowych znajdziecie pomiary tego drzewa dokonane przez niezawodnego łódzkiego “łowcę drzew” Andrzeja Webera.

Drugi pomnikowy perełkowiec rośnie w parku im. księcia Józefa Poniatowskiego w otoczeniu krzewów i innych drzew – pomiary tutaj. Jest mniej więcej w tym samym wieku co ten z Wólczańskiej – około 100 lat, ma podobne wymiary. Ciekawe jaka była historia okazu z Wólczańskiej, czy trafił na podwórze kamienicy legalnie czy niezbyt legalnie, może porwany za młodu z pobliskiego parku Poniatowskiego? Może ktoś z Państwa coś wie o perełkowcu z Wólczańskiej, może zachowały się dokumenty, jakieś zdjęcia tego drzewa? W każdym razie jego stan jest znakomity.

W parku Poniatowskiego bliżej stawu spotkałam jeszcze jednego perełkowca – trójpniowy okaz, mniej imponujący, do tego ogołocony ostatnio z dolnych konarów.

Perełkowców było w tym parku więcej – jak wynika z książki “Parki Łodzi” pod redakcją profesora Jakuba Mowszowicza wydanej w 1962 r. Być może nadal żyją, lecz ciągle brakuje czasu by zająć się tropieniem osobliwych drzew. Ze wspomnianej książki wynika, że park im. Poniatowskiego jest jedynym w Łodzi parkiem, w którym spotkamy sofory. Czytamy w “Parkach Łodzi”:

Na brzegach skupin po obu stronach placu rosną perełkowce japońskie, Sophora japonica L. Drzewo to pochodzi z Chin Wschodnich i Korei. Posiada pierzaste, błyszczące liście o długości do 25 cm i zielone, mięsiste strąki. Największe okazy w parku Poniatowskiego mają obwód pnia 1,5 m.

Kolejny dość duży perełkowiec rośnie w ogrodzie botanicznym w Łodzi.

Perełkowiec japoński jest cennym drzewem dla pszczelarstwa. Kwiaty są mocno nektarodajne, a drzewo kwitnie bardzo obficie i bardzo późno, kiedy większość innych drzew już dawno przekwitła.

W czasopiśmie „Szkółkarstwo” z 2012 r. profesor Mieczysław Czekalski przytacza dane odnośnie miododajności perełkowca: „W Ogrodzie Botanicznym we Wrocławiu wydajność miodowa około 60-letniej sofory w 1963 r. wyniosła 3,08 kg, a około 50-letniego drzewa lipy drobnolistnej w Arboretum Kórnickim w 1957 r. – 1,05 kg (Hrynkiewicz i Teleżyńska 1965)”.

W Chinach pączki kwiatowe perełkowca były używane do barwienia jedwabiu na żółto. Również w opadłych przekwitłych kwiatach jest żółty barwnik, ale w mniejszej ilości. Barwnik z sofory wyróżnia się wysoką trwałością, wykorzystywano ją do farbowania najcenniejszych tkanin.

Perełkowiec japoński należy do pięćdziesiątki najbardziej cenionych ziołowych leków w tradycyjnej chińskiej medycynie. Zamierzam napisać o jego leczniczych właściwościach więcej, bo rosyjskojęzyczne źródła niezmiernie się soforą zachwycają.

Niektórzy autorzy uważają, że perełkowiec jest trujący i jego stosowanie w fitoterapii wymaga ostrożności, inni zaś polecają go jako roślinę leczniczą nieszkodliwą dla zdrowia. Szczególnie nierozwinięte kwiaty zawierają dużo rutyny i są źródłem jej pozyskiwania. W chińskiej medycynie pączki kwiatowe są cenione przede wszystkim jako środek przeciwkrwotoczny.

O leczniczych właściwościach sofory pisze doktor Henryk Różański.

Na koniec o perełkowcach z przedwojennej literatury ogrodniczej:

Źródło:

Ogrodnik : dwutygodniowe pismo ilustrowane / red. Jan Skawiński. R. 26, nr 20 (15 października 1936)

PARKOWE I MIODODAJNE DRZEWO.

o nazwie S o p h o r a  j a p o n i c a (Perełkowiec) Papilionaceae Linn, pochodzi z Japonii. Drzewo wielkie, podobne z wyglądu do akacji. Dobrze przetrzymało zimę w 1928/29 r. Niezmiernie pięknie prezentuje się jako soliter, cz. drzewo rosnące na osobności (w parkach na trawnikach). Również przepięknie i dostojnie przedstawia się około murowanych cmentarnych kaplic i mogił. W czasie mojej wojennej tułaczki widziałem w Kiszyniowie (w Besarabii, kraju obecnie należącym do Rumunii) kilka ulic obsadzonych tym drzewem.

Najefektowniej wygląda ono podczas kwitnienia. Kwiaty są wielkie, kremowo-białe, sięgające od 35—45 cm. długości. Kwitnie od początku lipca do końca sierpnia. Poza tym kwiaty wydzielają bardzo wiele nektaru (słodyczy), więc tłumnie nawiedzane są przez pszczoły. Miód z nich należy do najprzedniejsżych w smaku. Zauważono, iż pnie pszczół, sąsiadujące w bliskości z perełkowcem, zawierały 16—20 kg miodu, osiągającego najwyższą cenę, ze względu na jego niezrównaną jakość. Stwierdzić należy i to, ‘że pora kwitnienia perełkowca jest nadzwyczaj sprzyjająca i korzystna, ponieważ o tym czasie pszczoły pozbawione są odpowiedniego pożytku, w porze po sianokosach a przed żniwami.

Drzewo rozrasta się dość szeroko, tworzy sztywne gałęzie; odporne na silne wiatry. Najlepiej rośnie na ziemiach średnio – zwięzłych, a nawet i na niezbyt żyznych, lżejszych, byleby nie podmokłych lub torfiastych. Dobrze znosi podglebie i podłoże wapienne (opoka i kamień wapienny). Drzewo to najdoskonalej rozwijałoby się w południowo – zachodnich województwach Polski.

Szczególniej okazale wygląda Sophora na publicznych plantacjach (dziecińce szkolne, trawniki, bulwary, różne skwery), prześlicznie również upiększa ono kościoły, monumentalne budowle, ogrodzenia cmentarne i t. p.

Najlepiej sadzić ją na wiosnę, względnie w jesieni, lecz wtedy na zimę należy pień okryć słomą, a wierzchołki pędów okręcić na długość 15—20 cm. przetłuszczonym papierem.

Przed sadzeniem wiosennym należy z jesieni pokopać dołki 80—100 cm średnicy i 60 cm głębokości. Po środku dołka wbić palik impregnowany w 5%-owym roztworze siarczanu miedzi (5 kg sinego kamienia) na 100 litrów miękkiej deszczowej lub rzecznej wody. W tym celu bierzemy paliki sosnowe, lepiej świeże, okorowane, po czym zanurzamy je w płynie na głębokość 60 cm; nasycają się one w ciągu 3-ch dni.

Do wiosennego sadzenia najlepiej pokopać dołki na zimę, dając pod każdy 1 1/2 kg miału wapiennego oraz jedno wiadro (10—12 litrowe) kompostu, albo tyleż przegniłych śmieci. Wapno należy wymieszać ze wszystką wybraną ziemią (warstwa wierzchnia i spodnia). Natomiast wymienione zaprawy organiczne przerobić z wierzchnią warstwą ziemi, po czym dołek zasypuje się w ten sposób, iż każdą warstwę ziemi (podłoże, podglebie i glebę) sypie się tak, jak leżała poprzednio. Celowym jest po posadzeniu około drzewa powbijać, w kształcie koła o średnicy 80 cm. śpiczasto zakończone kołeczki, uprzednio namoczone w siarczanie miedzi, wystające nad ziemią 20 cm. Zabieg ten chroni drzewka od nieopatrznego i niewskazanego udeptywania. Po zupełnym przyjęciu się drzewka (poznajemy po tym, że da ono nowy przyrost, nigdy zaś rozwinięte liście) podlewamy je nawozami potasowymi Ї fosforowymi, biorąc na 100 litrów wody miękkiej 300 gramów kalimagu lub tyleż 20—22 % – owej soli potasowej i 200 gramów superfosfatu. Powyższe nawozy wzmacniają tkanki drzewka, a tym samym i uodporniają je od zbyt silnych mrozów. U drzewek posadzonych na trawnikach wskazanym będzie ziemię wyłożyć nawozem słomiastym lub innymi organicznymi, jak: zielone chwasty, miał torfowy i t. p. Drzewko to można łatwo nabyć w naszych krajowych szkółkach.

Na zakończenie dodam, że z drzewkami tymi, rozmnażanymi w większych szkółkach, warto zapoznać szersze warstwy, zwłaszcza ludzi, interesujących się drzewostanem, sadząc w tym celu na razie to drzewo, choćby tylko w doborze innych. Będzie to lepsza reklama dla perełkowca, aniżeli pięknie wypowiedziane lub napisane słowo.

Krasnystaw, Szkoła Rolnicza.

Cezarjusz Wyrzykowski.

I kolejne źródło:

Ogrodnik : dwutygodniowe pismo ilustrowane / red. Jan Skawiński. R. 26, nr 22 (15 listopada 1936)

SOPHORA JAPONICA.

Należy do rodziny motylkowych (Рapilionaceae). Po polsku zwana Perełkowcem, chociaż w cennikach naszych firm ogrodniczych figuruje pod nazwą „Szupin“. Do opisu drzewa tego, podanego przez, sz. р. C. Wyrzykowskiego w Nrz-e 20-ym „Ogrodnika“ z r. b., pragnę dorzucić kilka szczegółów, opartych na własnych spostrzeżeniach i długoletnim doświadczeniu.

Perełkowiec jest drzewem, dorastającymi do 20 m. wysokości. Rośnie dobrze na ziemiach lżejszych, piaszczysto – gliniastych i piaszczystych, nawet bez zasilania go nawozami.

Na terenie Warszawy, w pamiętną mroźną zimę r. 1928/29, Perełkowiec ucierpiał poważnie, bowiem, z rosnących w parkach i ogrodach miejskich blisko 20 drzew, ucierpiała od mrozów prawie połowa. Na pniach, od strony południowo-zachodniej, poprzemarzała kora, a następnie poodpadała; potworzyły się duże rany, które drzewa jeszcze dotąd goją, czyli „liżą się“, jak mówią pospolicie ogrodnicy. Jednakże ani jedno z przemarzniętych drzew nie przepadło.

Perełkowce rosną w parkach i na skwerach, w skupinach albo pod skupinami, a więc w miejscach zacisznych, a mimo to od silnych mrozów poważnie ucierpiały. Okazały się więc delikatniejszymi od zwykłych akacji (Grochodrzewów), które w parkach i ogrodach, w ową mroźną, pamiętną wszystkim nam zimę, wyszły dość obronną ręką. Uważam, że do obsadzania ulic w miastach naszych o surowszym klimacie, Perełkowiec wobec tego nie nadaje się, natomiast może on być cennym drzewem do obsadzenia ulic w naszych miastach, wysuniętych bardziej na południe lub na zachód.

Posiada on dużą zaletę, jako drzewo uliczne, gdyż nie cierpi od chorób i szkodników, czemu tak bardzo podlegają liczne drzewa, sadzone na ulicach miast w Polsce. Liście na Perełkowcu, w stanie zdrowym, trzymają się prawie do końca października, co jest u drzewa ulicznego dużą zaletą. Opiera on się także skutecznie szkodliwym dla drzew ulicznych, w wielkich miastach takim czynnikom, jak: kurz, dym, gazy spalinowe, wzmożone działanie promieni słonecznych i t. p. Dowodem tego jest jeszcze stare drzewo, rosnące na skwerze w Warszawie, za Żelazną Bramą, a więc w śródmieściu, ciasno zabudowanym, gdzie jest olbrzymi ruch kołowy, samochodowy i tramwajowy; pomimo to drzewo dobrze rośnie, liście na sobie trzyma prawie do listopada, kwitnie i wydaje nasiona.

Z uwagi na to, że Perełkowiec wyrasta do 20 m. wysoko i koronę ma szeroko rozrastającą się, nie nadaje się on do obsadzania węższych chodników, mógłby jednak być sadzony na chodnikach 6 – 7 m. szerokich. Natomiast jest on bardzo odpowiedni do sadzenia na szerszych alejach, gdzie może być prawdziwą ozdobą, tak ze względu na obfitość kwiatów w tej porze roku, kiedy inne drzewa już nie kwitną, jak i z powodu ciemno – zielonego koloru liści, trzymających się na drzewie do późnej jesieni Jest też Perełkowiec cennym dekoracyjnym drzewem, przydatnym do wysadzania pojedynczo na trawnikach, pod skupinami, w większych parkach i ogrodach.

Perełkowiec ma koronę szeroką, wysoko kulistą, rzadką, korę na pniu i konarach ciemno – szarą, podłużnie bruzdowaną. Liście są złożone, nieparzysto – pierzaste, osadzone na pędzie, naprzeciwległe listeczki na krótkich ogoneczkach są kształtu podłużno – jajowatego, z wierzchu ciemno – zielone, gładkie, połyskujące, od spodu sinawo – zielone, pokryte popielatymi włoskami, matowe. Kwiaty drobne, podobne z kształtu do kwiatów akacji zwyczajnej (Grochodrzewu), lecz mniejsze od nich, są koloru kremowo – białawego.

Perełkowiec na terenie Warszawy, podług robionych przeze mnie spostrzeżeń, zaczyna kwitnąć od połowy lipca do początku sierpnia. Zależnie od gleby kwitnienie trwa około miesiąca. Perełkowce kwitną nie regularnie. Są drzewa kwitnące każdego roku, ale są i takie, które kwitną co 2, a nawet i co 3 lata.

Nie wszystkie kwitnące drzewa wydają nasiona: jedne z nich okrywają się owocami bardzo obficie, inne natomiast nie zawiązują ani jednego owocu, a kwiatostany stoją puste na drzewach aż do zimy.

Owoce – strąki, są obwisłe, koloru jasno-oliwkowego, połyskujące, podobne do sznura podługowatych paciorków: stąd pochodzi nazwa „Perełkowiec“. Dla oczyszczenia nasion strąki zakwasza się w wodzie i trzyma się je do czasu, gdy się rozpocznie fermentacja, po czym nasiona się wyjmuje i oczyszcza już z łatwością. Część owoców opada z drzew późną jesienią, ale znaczna ich ilość trzyma się na drzewie przez całą zimę, aż do wiosny.

Nasiona mają kształt owalno – podługowaty, podobne są nieco do nasion fasoli, wysiane na wiosnę do gruntu wschodzą po upływie 10 — 15 dni. Perełkowiec rozmnaża się łatwo z nasion. Nasiona u nas nie zawsze dojrzewają.

Jest też odmiana płacząca Perełkowca: „Sophora japonica pendula Loud.“, z opuszczającymi się, prawie pionowo, ku ziemi gałązkami Dlatego odmianę tę należy szczepić na wysokim, 4—5 m. zwyczajnym Perełkowcu. Piękne to drzewo płaczące nadaje się znakomicie do wysadzania: na cmentarzach, przy wodotryskach, przy sadzawkach i ruczajach, przy posągach i figurach alegorycznych; stanowi ono też znakomitą ozdobę w małych ogródkach przy willach.

Młode Perełkowce są czułe na mrozy i dlatego należy je na zimę zabezpieczać: słomą, jałowcem, trzciną, szuwarem i t. p. materiałami.

J. Wrzesiński.

EDIT: Dodam jeszcze tekst o soforze z książki Stefana Makowieckiego “Drzewa i krzewy ozdobne”, wydanej w 1937 r.:

SOPHORA – SZUPIN (Leguminosae)

cz. Jerlin; fr. Sophora, ang. Pagoda tree; niem. Schnurbaum

Sophora japonica – Szupin, posiada jeszcze polskie nazwy: perełkowiec lub akacja japońska. Drzewo pochodzące z Chin i Japonji, wyrasta do 25 m wysoko i z ogólnej postaci podobne jest do zwykłej białej akacji. Koronę tworzy rozłożystą.  Kora na młodych i kilkuletnich gałązkach jest gładka, ciemno-zielona. Liście, podobne do akacjowych, lecz o listeczkach nieco zwężonych, są ciemno-zielone. Kwiaty ukazują się w połowie sierpnia, zebrane w pionowo wzniesioną kiść stożkowatą, wysoką do 25 cm i u podstawy nieco węższą. Każdy kwiat zosobna wzięty jest groszkowaty, jak u akacji, lecz nieco mniejszy, barwy białej, z odcieniem żółtawym lub zielonkawym, bez zapachu. Strączki na 10 cm długie, są niezwykle zbudowane, gdyż każde ich kuliste ziarno, wielkości małego grochu, otoczone jest szczelnie powłoką strąka, która między sąsiednimi ziarnami zwężona jest w kształcie nitki, tak że całość robi wrażenie perełek nanizanych na nitkę. Nasiona u nas nie dojrzewają.

Szupiny nie są rzadkością w naszych ogrodach. Najpiękniejsze okazy, chyba stuletnie, widziałem w Kolendzianach , (pow. Czortków), gdzie obok zamku rosną trzy potężne, przeszło na 20 m wysokie drzewa, które przy 40 stopniach mrozu tylko trochę ucierpiały.

Drzewo to wydało piękną odmianę, S. japonica pendula, o małej, kulistej koronie i wszystkich gałęziach opuszczonych ku ziemi. Odmiana ta jest mniej wytrzymała na mrozy, od formy pierwotnej. Ładne okazy takich szupinów zwisłych widziałem kilka lat temu w parku hr. Tarnowskiej w Pohorcach nad Dniestrem, lecz w czasie niezwykle ostrych mrozów, na początku 1929 r. , drzewa te zupełnie zostały zniszczone.

Szupiny, jako wielkie drzewa, ładnie się przedstawiają sadzone w wystawie mocno słonecznej pojedyńczo, na wolnej przestrzeni, albo też w małej grupie wśród innych drzew niższych; także dobrze się nadają do wysadzania alei, szczególnie w miastach. Forma zwisła bywa sadzoną pojedyńczo, na trawniku, w słońcu. Drzewa te mnożymy ze sprowadzanych nasion, które należy wysiewać około połowy maja, gdyż wcześniej wysiane po wzejściu łatwo ulegają przymrozkom.  Odmianę zwisłą szczepimy na siewkach zwykłego szupinu.

EDIT: Kilka zdjęć z rewelacyjnej wycieczki, która odbyła się dnia 15 września 2018 r.  Zdjęcia wyjaśnią dlaczego perełkowiec jest perełkowcem.

Był to spacer z chirurgiem drzew panem Markiem Kubackim po łódzkich parkach i podwórzach – szlakiem najcenniejszych okazów miejskiego drzewostanu. Odbył się w ramach projektu edukacyjnego Społecznych Opiekunów Drzew (SPOŁECZNI OPIEKUNOWIE DRZEW – ŁÓDŹ). Projekt obejmuje ponadto 12 cotygodniowych prelekcji, w trakcie których pan Marek Kubacki będzie opowiadał o życiu i roli drzew w mieście, o roli zarządzania zielenią wysoką oraz nieco o historii zarządzania zielenią w Łodzi.

Można powiedzieć, że to pan Marek Kubacki odkrył perełkowca na podwórzu przy Wólczańskiej 145. Został wezwany przed wieloma laty do pielęgnacji “wiązu” – okazało się, że to wyjątkowej urody unikat – sofora. Dzięki panu Markowi drzewo szybko stało się pomnikiem przyrody. Jest to zdaniem pana Marka najpiękniejsze drzewo tego gatunku w Łodzi, a nawet w środkowej Polsce.

Teraz właśnie można obejrzeć owoce perełkowca, które wyglądają jak perełki nanizane na sznurek.