Rukiewnik wschodni

Rukiewnik wschodni (Bunias orientalis L.) jest jedną z dużych kwitnących na żółto roślin z rodziny kapustowatych Brassicaceae (czyli inaczej krzyżowych Cruciferae) coraz częściej widywaną nie tylko na obrzeżach miasta i w parkach, ale również w śródmieściu Łodzi.

Rukiewnik wschodni pochodzi z południowo-wschodniej Europy oraz zachodniej Azji (stąd nazwa gatunkowa łacińska i polska). Rośnie tam w dolinach rzek, przy drogach, na polach, stepach, wyrębach, brzegach lasów i zarośli. Możliwe, że jego prawdziwą ojczyzną jest Armenia, gdzie występuje w górach Kaukazu.

Podobno został zawleczony do środkowej i zachodniej Europy z ziarnem i paszą rosyjskich koni w czasach wojen napoleońskich. Rozprzestrzeniał się głównie w kierunku zachodnim wzdłuż szlaków komunikacyjnych: dróg, linii kolejowych, rzek, kanałów. W Europie Środkowej był notowany po raz pierwszy na początku XIX wieku, a w Polsce w drugiej połowie XIX wieku.

Trudno powiedzieć czy jest gatunkiem inwazyjnym, czy w naturalny sposób rozszerza swój zasięg – być może wraz z ocieplaniem się klimatu. Dawniej notowany tylko w południowo-wschodniej części kraju, w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat rozprzestrzenił się na całym terytorium Polski. Rośnie na stanowiskach otwartych, suchych, ciepłych, słonecznych, chętnie w miastach, w pobliżu ulic i autostrad, na przydrożach, skarpach, nieużytkach, zaniedbanych trawnikach, miejskich łąkach, terenach kolejowych – często w dużych skupiskach.

Rukiewnik wschodni jest rośliną dwuletnią lub wieloletnią. Osiąga wysokość 30-120 cm. Korzeń palowy, u starszych osobników może mieć średnicę do kilku centymetrów, nierzadko jest pęknięty wzdłuż. Łodyga wzniesiona, w górze silnie rozgałęziona, szorstko owłosiona i pokryta z rzadka charakterystycznymi gruczołowatymi brodawkami; niekiedy łodyga naga.

Dolne liście skupione w różyczce, okazałe, wydłużone, zatokowo pierzastodzielne, na ogonkach. Liście łodygowe ku górze stopniowo coraz mniejsze i słabiej podzielone, lancetowate lub podłużnie jajowate, zwężone w ogonek; boczne odcinki blaszki liściowej skierowane w tył. Wszystkie liście są szorstko owłosione.

Rukiewnik wschodni ma kwiaty żółte, pachnące, zebrane na szczytach pędów w wydłużające się wielokwiatowe grona. Kielich odstający. Płatki cztery, ustawione na krzyż (typowo dla rodziny kapustowatych), długości do 6 mm, o wydłużonym paznokciu. Kwitnie od połowy maja do lipca-sierpnia.

Owocem jest charakterystyczna niesymetrycznie jajowata, niepękająca, dwunasienna łuszczynka z ukośnym dzióbkiem. Nasiona trójgraniastojajowate.

Podczas kwitnienia można rukiewnik pomylić z rzepakiem, od którego różni się łodygą pokrytą gruczołkami i liśćmi zielonymi, a nie sinymi jak rzepak. Łatwo też pomylić go ze stuliszem Loesela (Sisymbrium loeselii L.), który w tym samym czasie kwitnie w miastach na podobnych siedliskach. Odróżnicie rukiewnik po krótkich pękatych łuszczynkach – zarówno od rzepaku, jak i stulisza, których owoce to smukłe wydłużone łuszczyny, wielokrotnie dłuższe niż szerokie. Jak to często bywa w rodzinie kapustowatych, gdy zaczynają tworzyć się owoce wciąż rozwijają się kwiaty w górnej części kwiatostanu.

Rukiewnik wschodni rozmnaża się przede wszystkim za pomocą nasion. Wyrośnięte egzemplarze mogą wyprodukować nawet 7 tysięcy nasion. Nasiona rozsiewane są autochorycznie (samoczynnie), zwykle w pobliżu rośliny macierzystej, niekiedy przenoszone z wodą deszczową, ale także drogą anemochorii (rozsiewane przez wiatr), epizoochorii (przenoszone na sierści lub skórze zwierząt) lub antropochorii (rozsiewane przez człowieka). Rukiewnik rozmnaża się także wegetatywnie za pośrednictwem fragmentów pędów lub korzeni.

Rukiewnik wschodni jest dobrą rośliną miododajną, podobnie jak rzepak. Oprócz pszczół chętnie odwiedzają go inne owady.

SKŁAD

Według rosyjskich autorów (Растительные ресурсы СССР, czyli Zasoby roślinne ZSRR, tom 2 z 1986 r.) korzenie i liście rukiewnika wschodniego zawierają alkaloidy. W części nadziemnej występują kardenolidy (glikozydy nasercowe), witamina C, flawonoidy (monoglikozydy, diglikozydy kemferolu i kwercetyny, rutyna). W liściach witamina C. W niedojrzałych owocach olejki gorczyczne. W nasionach olej tłusty (10,22-31%).

W FITOTERAPII

W Armenii wykorzystywano rukiewnik w lecznictwie ludowym jako środek przeciwszkorbutowy i przeciw glistom.

W KUCHNI

Rukiewnik wschodni to mało znane dzikie warzywo. Nazwa rodzaju może wskazywać na podobieństwo smaku do rukwi i rukoli.

Liście zbierane wiosną przed kwitnieniem nadają się jako dodatek do zupy czy na puree zamiast szpinaku. Można je kisić jak kapustę. Młode pędy zerwane przed zakwitnięciem, ewentualnie pozbawione szorstkiej skórki, są delikatne i smaczne na surowo, smaczniejsze niż rzodkiewka. Gotowane mogą zastępować szparagi.

Kwiaty świeżo rozwinięte można jeść z ręki albo wrzucać do sałatek jako kolorowy dodatek, albo na kanapkach. Łukasz Łuczaj zauważył, że kwiatostany smakują na surowo jak brokuły.

W krajach dawnego Związku Radzieckiego, z których rukiewnik pochodzi, bogate w skrobię korzenie wczesną wiosną zjadano na surowo, marynowano, albo ucierano i wykorzystywano zamiast chrzanu. Suszone tracą ostrość. W sproszkowanej postaci dodawano je do zup lub sosów.