Starzec jakubek

Starzec jakubek podczas kwitnienia prezentuje się bardzo efektownie – mógłby być ozdobą ogródków, gdyby nie był tak pospolity. Zabawna polska nazwa, nazwa łacińska i nazwy tego gatunku w niektórych innych językach (np. po niemiecku Jakob-Greiskraut) związane są z terminem pełnego kwitnienia rośliny przypadającym na 25 lipca, czyli dzień Św. Jakuba Apostoła. W wielkim mieście wegetacja jest przyspieszona – w Łodzi w niektórych miejscach jakubek już przekwitł, a teraz tworzy owoce – drobne niełupki z łatwo odpadającym puchem kielichowym.

Starzec jakubek (Senecio jacobaea L., synonim Jacobaea vulgaris Gaertn.) reprezentuje bogatą w gatunki rodzinę astrowatych (Asteraceae). Jest zasadniczo rośliną dwuletnią, ale w pewnych warunkach staje się rośliną wieloletnią, czyli byliną – na przykład kiedy powtarzające się koszenie lub spasanie nie pozwala mu wyprodukować owoców. Może osiągać wysokość nawet ponad 1 m, choć zwykle jest niższy.

Łodygi ma wzniesione, wyprostowane, z gałązkami w górę skierowanymi, wełnisto owłosione lub prawie nagie, często purpurowo nabiegłe. Dolne liście lirowate, górne pierzastodzielne o odcinkach odstających prawie pod kątem prostym na osi głównej; za młodu pajęczynowato owłosione, później prawie nagie. Liście mają nieprzyjemny zapach, do czego odnoszą się ludowe nazwy rośliny w niektórych językach (np. Mare’s Fart, Stinking Willie).

Koszyczki kwiatostanowe starca jakubka mają 1,5-2,5 cm średnicy i zebrane są na szczycie łodygi w płaskie podbaldachy. Kwiaty żółte, brzeżne języczkowate, wewnętrzne rurkowate. Listków okrywy i kwiatów języczkowatych zwykle 13-14. Kwiaty są zapylane przez pszczoły, osy, ćmy i motyle dzienne.

Starzec jakubek kwitnie długo, niekiedy od końca czerwca przez całe lato, jeśli aura jest sprzyjająca. Daje pokarm i schronienie wielkiej rzeszy drobnych istot. Obliczono, że w Wielkiej Brytanii starca jakubka odwiedza nawet 200 gatunków owadów i innych bezkręgowców, w tym liczne motyle. U nas również oblegają go przeróżne owady zwabione nektarem i pyłkiem: pszczoły samotnice, bzygi, motyle nocne i dzienne, w tym na przykład śliczny czerwończyk żarek (Lycaena phlaeas).

Starzec jakubek jest ulubioną rośliną żywicielską larw proporzycy marzymłódki (Tyria jacobaeae), nocnego motyla z kontrastowym jaskrawoczerwonym wzorem na czarnym tle, niestety rzadko spotykanego w Łodzi. Gąsienice proporzycy marzymłódki żerują od końca czerwca do początku września. Kumulują toksyny zawarte w zielu starca, co sygnalizuje ich typowo ostrzegawcze ubarwienie z na przemian czarnymi i żółtymi pierścieniowatymi przepaskami („deseń osy”). Trujące dla wrogów gąsienice mogą sobie pozwolić na gromadne żerowanie na roślinie, rozpraszają się bardziej dopiero w stadium na pół dorosłym. Dorosłe motyle też są niesmaczne dla potencjalnych drapieżców – barwy ostrzegawcze informują “jestem niejadalny”.

Pojedyncza roślina może wyprodukować w ciągu sezonu nawet 120 000 owoców – niełupek. Powstają dwa rodzaje owoców: niełupki z centralnej części koszyczka są lżejsze, zaopatrzone w puch kielichowy, który umożliwia przenoszenie przez wiatr na długie dystanse i zasiedlanie nowych terenów; natomiast niełupki produkowane wokół brzegu owocostanu, cięższe i pozbawione puchu, są rozsiewane na miejscu i zastępują roślinę macierzystą. Nasiona zagrzebane w glebie zachowują żywotność nawet przez kilkanaście lat.

Starzec jakubek jest rośliną pospolitą. Wprawdzie nie rośnie na każdym trawniku, bo nie toleruje nazbyt częstego koszenia, ale są w Łodzi miejsca gdzie występuje masowo. W mieście osiedla się w otwartych suchych miejscach, na nieużytkach, rzadko koszonych miejskich łąkach i murawach, przy drogach, w rowach, na terenach kolejowych, w widnych zaroślach, zwykle na glebach piaszczystych, ubogich w składniki pokarmowe, o różnym stopniu uwilgotnienia. Liczebność populacji może się gwałtownie zwiększać lub zmniejszać z roku na rok z niewiadomych przyczyn.

Ziele starca obecnie nie jest stosowane w ziołolecznictwie, uchodzi za hepatotoksyczne, mutagenne i kancerogenne z uwagi na znaczną zawartość alkaloidów pirolizydynowych. Dawniej w medycynie ludowej starzec jakubek był wykorzystywany jako środek rozkurczowy, znieczulający, przeciwkrwotoczny.

Więcej o starcu w dawnej medycynie przeczytacie u doktora Różańskiego.

Jako roślina trująca starzec jakubek nie jest mile widziany na pastwiskach, choć bydło i konie raczej go omijają z uwagi na gorzki smak w stanie świeżym. Wysuszony traci gorycz i w sianie może być niebezpieczny, tym bardziej, że toksyny stopniowo kumulują się w organizmie i uszkadzają wątrobę. Owce i kozy są mniej wrażliwe na toksyczne działanie starca niż bydło, konie i świnie.

Z liści starca jakubka uzyskiwano dawniej dobry zielony barwnik (choć niezbyt trwały), a z kwiatów barwnik żółty, brązowy i pomarańczowy, w zależności od zaprawy.