Topola włoska

Smukłe topole włoskie (Populus nigra L. ‘Italica’) były sadzone masowo na łódzkich osiedlach oraz przy drogach szczególnie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Jakiś czas temu wyszły z mody – mimo, że mają wiele zalet jako drzewa wielkomiejskie. Rosną wyjątkowo szybko. Nie zabierają wiele miejsca z uwagi na szczupłość korony. Zazwyczaj nie produkują owoców i nie śmiecą puchem nasiennym, gdyż spotyka się przeważnie osobniki męskie kolumnowych topól.

Topole nie tylko tolerują suche i zanieczyszczone powietrze śródmieścia, ale również je oczyszczają i dezynfekują dzięki obfitemu wydzielaniu fitoncydów. Pod względem produkcji tlenu przewyższają np. lipy i sosny. Gęste ulistnienie wycisza miejski szum i hałas. Topole włoskie długo zachowują zielone asymilujące liście, dłużej niż inne drzewa – nawet przez cały listopad jeśli nie ma mrozów.

Kojarzące się z cyprysami monumentalne sylwetki włoskich topól o ciemnozielonych gęstych koronach dodają krajobrazowi szczególnego południowego klimatu. Tworzą mocny pionowy akcent przełamujący monotonię zurbanizowanego krajobrazu.

Topole należą do rodziny wierzbowatych (Salicaceae) i są drzewami dwupiennymi – co oznacza, że żeńskie i kwiatostany występują na różnych osobnikach.  Jeśli chodzi o topolę włoską spotyka się niemal wyłącznie osobniki męskie. Drzewa żeńskie, znacznie rzadziej spotykane, zwykle o nieco szerszych i luźniejszych koronach, mogą być mieszańcami topoli włoskiej z topolą czarną lub innymi odmianami.

POCHODZENIE

Pochodzenie topoli włoskiej nie jest do końca wyjaśnione. Niektórzy uważają ją za odrębny gatunek (Populus italica Moench.), inni za odmianę topoli czarnej (Populus nigra L. ‘Italica’). Większość autorów uważa, że topola włoska powstała w północnych Włoszech (Lombardia) w końcu XVII lub na początku XVIII w. Angielska nazwa tej topoli to Lombardy Poplar, czyli topola lombardzka. W „Dendrologii” Senety i Dolatowskiego figuruje jako „odmiana włoska (topola włoska); forma młodociana?” topoli czarnej. Inni dendrolodzy upatrują korzeni tej topoli w centralnej Azji. W przewodniku Collinsa „Drzewa” określono ją jako jako mutanta środkowoazjatyckiej rasy topoli czarnej.

Poprzez Francję i Niemcy uprawa topoli włoskiej szybko rozpowszechniła się w Europie. Do Polski dotarła w drugiej połowie XVIII w. i wkrótce stała się modna. Sadzono ją wzdłuż dróg, nad rzekami, przy zbiornikach wodnych, na cmentarzach, w parkach, przy zabudowaniach jako piorunochron. Obecnie polecana jest wyłącznie dla terenów zurbanizowanych, gdyż mimo wrośnięcia w polski pejzaż stanowi element obcy dla naturalnego krajobrazu.

Grupa topól czarnych o wąskim pokroju obejmuje nie tylko topolę włoską (Populus nigra ‘Italica’), ale też topolę czarną ‘Plantierensis’ (Populus nigra ‘Plantierensis’) oraz szereg innych kultywarów, zazwyczaj nie rozróżnianych.

POKRÓJ

Topola włoska ma charakterystyczny wybitnie wąski cyprysowaty pokrój.  Jest to jedno z drzew najłatwiejszych do zidentyfikowania po pokroju nawet dla laika. Korona jej jest gęsta i zwarta, mocno zarysowana. Poszczególne egzemplarze mogą różnić się szerokością korony. Zauważono, że osobniki o większych liściach mają szerszą koronę i na odwrót. Topola włoska osiąga wysokość 20-30 m i średnicę korony 2-5 m. Często wykształca się pojedyncza strzała o nisko osadzonej koronie. Nieliczne konary ustawione są pionowo, równolegle do pnia. Gałęzie cienkie, liczne, osadzone pod bardzo ostrym kątem, sprężyste, nie ulegają odkształceniu pod wpływem wiatru i okiści śnieżnej.

KORA

Kora ciemnoszara o podłużnych, nieregularnych spękaniach.

Stare okazy mają zwykle deskowate nasady pni (nie spotykane u innych topól), lecz nie tak okazałe jak u wiązu szypułkowego.

KORZENIE

System korzeniowy topola włoska ma niezbyt głęboki, ale mocny w związku z wykształceniem solidnych bocznych korzeni, dlatego drzewo jest dość odporne na działanie wiatru i może być sadzone w pasach wiatrochronnych.

PĘDY

Pędy, liście i kwiaty podobne jak u topoli czarnej. Topola włoska w ogóle morfologicznie bardzo przypomina topolę czarną – poza odmiennym kształtem korony – natomiast znacznie różni się pod względem ekologicznym, jest bardziej ciepłolubna.

PĄKI

Pączki stożkowate, zwykle u nasady najgrubsze, dość duże (kwiatowe większe niż liściowe), zaostrzone, przylegające do długopędów.

LIŚCIE

Liście długości 5-10 cm i podobnej szerokości, trójkątne lub romboidalne, długo zaostrzone na wierzchołku, brzegiem falisto ząbkowane, nagie, z wierzchu zielone i lśniące, jaśniejsze pod spodem. Ogonki liściowe spłaszczone, długości 2,5-5 cm. Liście rozwijają się na wiosnę znacznie wcześniej niż u topoli czarnej, a jesieni długo pozostają zielone. Przed opadnięciem stają się brudnożółte lub zielonożółte.

KWIATY

Spotyka się prawie wyłącznie drzewa męskie, produkujące zwisające kotki długości 5-7 cm. Kwitną przed rozwojem liści, na przełomie marca i kwietnia lub w kwietniu. Żeńskie okazy topoli włoskiej są uważane za mieszańce.

Więcej szczegółów i ciekawostek o topoli włoskiej znajdziecie na godnej polecenia stronie MOJEDRZEWA.PL.

W ŁODZI

Topola włoska jest uprawiana bardzo często na terenie całego kraju, również w Łodzi. Spotykana niemal na wszystkich osiedlach, przy drogach, obiektach przemysłowych, obiektach sportowych.

PLUSY I MINUSY

Topola włoska jest bardzo efektownym drzewem o wyniosłej sylwetce. Nie zaśmieca otoczenia białym puchem jak inne topole (klasyczne topole włoskie są płci męskiej i nie produkują owocostanów z puchem). Rośnie bardzo szybko. Ma niewielkie wymagania siedliskowe. Wykazuje znaczną odporność na zanieczyszczenie powietrza, dymy, gazy i pyły. Dobrze rośnie w okolicach gdzie powietrze jest suche, latem znosi wysoką temperaturę i kurz śródmieścia. Toleruje zbitą glebę, nawet przykrycie betonem czy asfaltem (jeśli tylko grunt nie jest zbyt suchy), lecz tylko nieznaczne zasolenie podłoża. U nas całkowicie mrozoodporna.

Topola włoska dobrze znosi przycinanie, przy regularnym corocznym cięciu ładnie się zagęszcza i daje się formować w prawidłowe stożki. Może służyć do zadrzewianie alei, sadzenia w parkach i zieleni osiedlowej jako pojedyncze okazy i w grupach czy szeregach, do szybkiego tworzenia wysokich zielonych parawanów, dla zamknięcia osi widokowych, przesłonięcia ścian szczytowych oraz na osłony przeciwwietrzne.

Mimo że wąski pokrój wydaje się być idealny na ulice, nie powinna być sadzona bezpośrednio przy chodnikach i budynkach z uwagi na dość płytki system korzeniowy mogący rozsuwać płyty chodnikowe. Stare drzewa mają kruche drewno, które próchnieje i łatwo się łamie. Jednak mimo pozornej kruchości starych topól włoskich warto zauważyć, że wiele z nich uszło bez szwanku po silnych wichurach, które w tym roku nie oszczędzały Łodzi.

WYMAGANIA

Topola włoska jest drzewem światłolubnym. Półcień toleruje, jednak od strony zacienionej rozwija się słabiej, może tracić dolne gałęzie. Typową elegancką sylwetkę daje w położeniach dobrze oświetlonych w ciągu całego dnia.

W nieodpowiednich warunkach, na słabych suchych glebach jak również na glebach podmokłych topola włoska nie jest długowieczna. Przy znacznym niedostatku wilgoci zamiera niekiedy już w wieku 15-20 lat. Przeciętnie topole włoskie żyją w miastach 40-80 lat, a kiedy zaczynają zasychać wierzchołki należy je zastąpić młodymi drzewami. W dobrych warunkach, na lepszych glebach o dostatecznej wilgotności mogą żyć dłużej.

Przy pałacu Herbsta na Przędzalnianej jest staw, który niegdyś był częścią ogrodu. Przeciwległy brzeg stawu obsadzono włoskimi topolami, aby oddzielić rezydencję od wybudowanej w 1896 r. fabryki Teodora Steigerta przy ulicy Milionowej. Co prawda z gęstego szeregu topól włoskich rosnących na południowym brzegu stawu obecnie pozostało już tylko kilka egzemplarzy, ale wyglądają one całkiem zdrowo. Takie drzewa warto rozmnażać.

EDIT (czerwiec 2019): Po konsultacji z dendrologiem Ernestem Rudnickim specjalizującym się w topolach i analizie zdjęć z początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku okazało się, że topole włoskie nad stawem przy willi Herbsta są znacznie młodsze – prawdopodobnie zostały posadzone zaraz po wojnie, około roku 1945. Być może wcześniej rosły w tym miejscu topole włoskie, które zostały z jakiegoś powodu wycięte. Czy ktoś z Państwa coś więcej wie na ten temat?

ROZMNAŻANIE

Topola włoska rzadko tworzy odrosty od korzeni. Zwykle rozmnaża się ze zdrewniałych sadzonek, które łatwo się ukorzeniają.

TROCHĘ STAROCI

Fragment tekstu “Topole”  Jana Biegańskiego, zamieszczonego w czasopismie “Ogrodnik Polski” nr 19 z 1882 r.:

Topola piramidalna, włoska albo kawak (Populus italica) do nas z Turcji i Lombardyi sprowadzona, a dzisiaj powszechnie sadzona. Drzewo nadzwyczaj prędko rośnie, i często koło trzydziestego roku, dochodzi do 50-u łokci wysokości, a dwóch średnicy. Chcąc aby korona topoli włoskiej piramidalnie rosła, nie trzeba jej czubka przycinać, gdyż wtedy traci swą wysmukłą postać i staje się mniej piękną. U nas doskonale klimat wytrzymuje i nigdy nie wymarza, lecz trochę dalej na północy, poza granicami Królestwa — ginie często od mrozów. Kora na młodych gałęziach siwawo-zielona, gładka; na pniu zaś, gdy stary, staje się silnie popękaną, koloru szaro-brunatnego. Na starem drzewie robią się zgrubiałości do guzów podobne, wierzchołki zaś zaczynają usychać, wtedy trzeba pień skrócie o 1/3 wysokości i poprzycinać boczne gałęzie, aby tym sposobem zmusić do wydania nowych pędów. Korzenie u starych drzew tak się rozrastają, że tworzą jakby wysokie przegrody. Korona topoli włoskiej cienka, wysmukła, piramidalna, gdy młoda faluje, miłe dla oka robiąc wrażenie. Po parkach sadzona grupami, lub pojedynczo, urozmaica monotonny obraz drzew swoją oryginalną postacią, i pomimo że bywa siedliskiem owadów, ze względu na estetyczność, nigdy ztąd wyrugowaną być nie powinna. W opisach często się spotyka pod rozmaitemi nazwami: Populus dilalata, italica, Duroiseeli, fastigiata. Rozmnaża się bardzo łatwo z gałęzi, na parę dni przedtem namoczonych w wodzie.

Cytat z książki Bronisława Gałczyńskiego “Drzewa liściaste leśne i alejowe”, wydanej w 1928 r.:

Najbardziej znana i najbardziej rozpowszechniona u nas topola — to ta, która tworzy wysokie i wysmukłe kolumny — topola włoska. Podobno została sprowadzona do Polski przez Sobieskiego. Jeżeli to prawda, to wyprzedziliśmy pod tym względem Europę Zachodnią o kilkadziesiąt lat. W Niemczech i w Anglji zaczęto sadzić topolę włoską dopiero w połowie XVIII wieku. W każdym  razie w końcu XVIII wieku było u nas topól włoskich jeszcze niewiele, czytamy bowiem u Kluka: „Daje się u nas miejscami widzieć odmianę tego gatunku (topoli czarnej), którą niektórzy niesłusznie Wierzbą Włoską nazywają: nie ma nic wierzbowego: jest to Topola Włoska z Lombardji we Włoszech pochodząca”. Natomiast w r. 1827 drzewo to było już w Polsce bardzo rozpowszechnione. M. Szubert pisze w tym czasie: „Posiadacze i amatorowie ogrodow w Rossyi, odwiedzaiący kray nasz, zazdroszczą nam tak pięknych drzew włoskich Topoli… Od kilku lat, to iest od czasu iak u nas bite drogi robić zaczęto, sadzenie i rozmnożenie tego drzewa ieszcze bardziey się upowszechniło, a że istotnie licznieyszem onego rozmnażaniem szczerze się zaięto, dowodzi to, że w wielu mieyscach, blizkich i odległych od stolicy, drzew Topoli włoskiey, w znacznych partyach i różney wielkości, zawsze dostać można“

Zdaje się z tego wynikać, że topole włoskie rozpowszechniły się u nas dopiero za czasów Księstwa Warszawskiego pod wpływem Napoleona, który jak wiadomo, drzewa te bardzo lubił i protegował. Topola włoska jest jednym z najbardziej malowniczych drzew. W rozległym krajobrazie, wśrod mnóstwa rzeczy poziomych, pionowe linje topól włoskich odrazu zwracają uwagę, dodają wyrazu i charakteru.

Przy kościele barokowym, przy willi, pałacu  lub przy dworze wiejskim strzelistością swoją stanowią piękny kontrast ze spokojną, jasną i zrównoważoną architekturą. Wiedzą o tem  architekci i na projektach  swoich często rysują topole obok projektowanych budowli. W znanym pięknym albumie rysunków prof. St. Noakowskiego (Architektura Polska, szkice kompozycyjne) naliczyłem 22 tablice z topolami przy budowlach. A przytem żadne inne drzewo nie stworzy tak szybko malowniczej dekoracji. Jeden z pisarzy angielskich radzi takiemu, który nowy sobie dom wybudował, aby posadził przy nim topole włoskie i wyjechał w dalszą podróż, kiedy powróci, zwiedziwszy kawał świata, zastanie dom w otoczeniu dużych drzew.

Ogrodnicy nie lubią topoli, ani włoskiej ani żadnej innej, dlatego że daleko rozsyłając korzenie i puszczając odrostki korzeniowe, ziemię wyjaławia i uprawie innych roślin przeszkadza. Zarzucają jej też, że na niej mnożą się ćmy i inne szkodniki niszczące drzewa owocowe. Można na to odpowiedzieć, że gnieżdżą się też na niej chętnie ptaki, które te szkodniki tępią. Gdybyśmy w Polsce więcej dbali o ptaki, nie potrzebowalibyśmy tak bardzo obawiać się szkodliwych owadów.

Jest jeszcze u Gałczyńskiego taki przypis o topoli włoskiej:

Stanisław Wodzicki w r. 1824 jak również i Antoni Waga (w r. 1847) nazywa topolę włoską kawakiem. Wodzicki twierdzi, że „Gatunek ten ze Stambułu od posłów naszych w zeszłym wieku był sprowadzony i dlatego zatrzymał nazwisko swoje tureckie „Kawak”: Najpiewsze, jak mówią, tego rodzaju drzewo posadzone było we Lwowie, na cmentarzu Bernardynów, przy Halickiej bramie”.

Z czasopisma “Przegląd Ogrodniczy” (Nr 1 z 1928 r.) fragment tekstu Stefana Makowieckiego “Drzewa piramidalne”

Topola piramidalna cz. włoska (Populus fastigiata) należy do drzew tego rodzaju najbardziej u nas rozpowszechnionych i najdawniej znanych. Jednocześnie jest ona najdoskonalszym typem drzewa piramidalnego. W kraju naszym była w dużych ilościach ogólnie sadzona pod koniec wieku XVIII i na początku XIX, głównie jako drzewa alejowe. Stanisław Wodzicki, w swojem dziele „O hodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu drzew, krzewów, roślin i ziół“ (Kraków 1824, tom I, str. 359) tak pisze: „Drzewo to do wysadzania grobel lub ulic powszechnie używane… Gatunek ten ze Stambułu od posłów naszych w przeszłym wieku był sprowadzony i dlatego zatrzymał nazwisko swoje tureckie „Kawak“. Najpierwsze jak mówią — tego rodzaju drzewo posadzone było we Lwowie, na cmentarzu Bernardynów, przy Halickiej bramie“. — Ja osobiście, ze wspomnień młodzieńczych notuję, że 60 lat temu widziałem szeregi takich topoli rosnących po brzegach stawów, na groblach, po kilka sadzone przy krzyżach przydrożnych, lub też wyciągnięte w długie szeregi po bokach polnych gościńców; nawet duże wsie całe obsadzano takiemi drzewami. Pamiętam, że stare te drzewa miały poschnięte wierzchołki, kora na pniach w niektórych miejscach poodpadała, a otwory w butwiejącem drewnie pozwalały laską przebijać wewnętrzne próchno. Więc drzewa te w porównaniu innemi okazały się krótkotrwałe i to zapewne powstrzymało ludzi od ogólnego ich stosowania w większych ilościach; stare okazy wyginęły, młodych zaś brak daje się odczuwać w dzisiejszych krajobrazach. Jest to błąd, który należy poprawić, sadząc tę piękną topolę w każdym parku, choćby tylko w kilku okazach, zgrupowanych lub rozrzuconych, obliczając ich wartościową egzystencję nie dłużej jak lat 50—60. Topole piramidalne znane są u nas w okazach męskich i żeńskich; te drugie posiadają korony nieco mniej ścisłe, a tem samem cokolwiek szersze i dlatego zapewne były mniej mnożone, prawie zanikły. Mnożenie tych drzew nie przedstawia żadnej trudności, gdyż z sadzonek robionych w marcu rosną dość łatwo. Nie wymagają one koniecznie stanowiska wilgotnego, jak to niektórzy ogrodnicy twierdzą, gdyż prawie równie dobrze rozwijają się na miejscach zupełnie suchych, wyniosłych.

W nowszych czasach polecana jest odmiana tej topoli, Populus fastigiata plantierensis, z budowy zupełnie podobna do tamtej, lecz mająca tę dobrą stronę, że wierzchołek jej nie usycha, a tem samem drzewo znacznie dłużej może stanowić ozdobę krajobrazu. Czy krajowe szkółki już ją posiadają, o tern nie miałem możności dowiedzieć się; w każdym razie warto o nią się postarać i tę tylko odmianę u nas rozpowszechniać. Jest ona znaną również w okazach męskich i żeńskich.

Znany polski dendrolog Władysław Bugała opisał topole włoskie w obszernym tekście “TOPOLE PIRAMIDALNE, ICH POCHODZENIE I HISTORIA UPRAWY” zamieszczonym w czasopiśmie “Wszechświat” w styczniu 1968 r. (str. 5-10).