Najstarsze w Polsce topole francuskie?

Pewnie nie odkryłabym urokliwego parku pałacowego w Ujeździe koło Tomaszowa Mazowieckiego, gdyby nie wzmianka o starych topolach francuskich (Populus x canadensis ‘Grandis’) znaleziona w wydanym w 1979 r. podręczniku „Drzewa i krzewy dla terenów zieleni” wybitnego dendrologa Władysława Bugały (1924-2008):

Do Polski sprowadzona w latach dwudziestych i sadzona w lasach i w parkach (park w Ujeździe koło Łodzi).

W nowszym wydaniu podręcznika Bugały z 2000 r. tej informacji już nie ma – być może autor nie był pewien, czy drzewa nadal żyją. Oczywiście musiałam to sprawdzić, jako że często przejeżdżam przez Ujazd. Nie spodziewałam się jednak, że znajdę te blisko stuletnie drzewa w tak doskonałej kondycji.

Znalazłam w parku w Ujeździe trzy piękne okazy. Największa o obwodzie pnia 6,23 m i kolejna o obwodzie 5,88 m rosną rzędem przy kanale wraz z ogromną topolą białą. Trzecia do niedawna była trójpniowa, jednak dwa pnie uległy wyłamaniu i obecnie pozostał jeden pień o obwodzie 4,41 m (obwody mierzone na wysokości 1,3 m).

Topole zostały opisane w Rejestrze Polskich Drzew Pomnikowych: pierwsza, druga i trzecia.

Prawdopodobnie topole francuskie w parku w Ujeździe należą do najstarszych w Polsce drzew tej odmiany. A może ktoś zna starsze? Jak już wcześniej pisałam ostatnim rodowym właścicielem dóbr ujezdzkich był hrabia Jan Krystyn Ostrowski (1894-1981), który pasjonował się dendrologią. W latach 1926-1928 był członkiem Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego.

Hrabia Jan Krystyn Ostrowski był człowiekiem światłym. W swych obszernych włościach prowadził nowoczesną gospodarkę rolną i leśną. Przykładał wielką wagę do racjonalnej gospodarki uprawami leśnymi poprzez wyważoną wycinkę starego drzewostanu i uzupełnianie go nowymi nasadzeniami (źródło). Topole francuskie prawdopodobnie  zostały posadzone w parku w Ujeździe na początku lat dwudziestych XX wieku – zapewne w latach 1920-1922, kiedy przebudowywano pałac. Może sadzonki tych drzew – wówczas u nas jeszcze nieznanych – zostały przywiezione z Francji, a może zamówione w niemieckich szkółkach?

Topole kanadyjskie (Populus x canadensis Moench.) to mieszańce europejskiej topoli czarnej (Populus nigra L.) ze sprowadzonymi do Europy na początku XVIII w. amerykańskimi topolami czarnymi (Populus deltoides Bartram ex Marshall, z odmianami). Pierwszy kultywar z tej grupy (topola późna Populus x canadensis ‘Serotina’) pojawił się  Francji w pierwszej połowie XVIII wieku. Od tego czasu mieszańce te zyskały duże znaczenie w uprawach europejskich. Rosną zwykle szybciej od gatunków rodzicielskich. W Polsce (w tym również w Łodzi) najczęściej spotyka się topolę późną (Populus x canadensis ‘Serotina’), topolę holenderską (Populus x canadensis ‘Marilandica’), topolę bujną (Populus x canadensis ‘Robusta’). Topola francuska (Populus x canadensis ‘Grandis’) jest mniej częsta, ale nie rzadka. Prawdopodobnie zwykle nie jest odróżniana od innych podobnych kultywarów. Jak wiadomo mało kto zna się na topolach.

Topolę francuską odkryto około 1814 r. we Francji w pobliżu miejscowości Arcueil.  Wkrótce została tam szeroko rozpowszechniona jako drzewo przydrożne i leśne. Jest uważana za wstecznego mieszańca lokalnej topoli czarnej (Populus nigra) i topoli późnej (Populus. x canadensis ‘Serotina’) – czyli ma podobne pochodzenie jak topola holenderska. Niektórzy dendrolodzy uważają topolę francuską za mieszańca topoli późnej i topoli holenderskiej.

W monografii „Topole Populus L.” wydanej w 1973 r. (praca zbiorowa pod redakcją Stefana Białoboka) o topoli francuskiej czytamy w rozdziale „Systematyka i zmienność” napisanym przez Władysława Bugałę:

Mieszaniec ten pochodzi z Francji, gdzie był uprawiany już w XIX w. Przypuszcza się (Houtzagers 1937), że powstał około 1800 r. ze skrzyżowania miejscowej topoli czarnej (P. nigra L.) i uprawianej topoli ‘Serotina’. W 1908 r. szkółki Simon Louis w Plantieres koło Metzu przesłały tę topolę pod nazwą ‘Grandis’ do zarządu leśnego (Forstamt) w Danndorf (Niemcy). Tutaj okazała się topolą bardzo szybko rosnącą i pod nazwą ‘Grandis’ była rozmnażana i rozpowszechniana. Równocześnie ta topola znana była także w innych krajach, lecz pod innymi nazwami. Houtzagers opisał ją w 1937 r. jako P. regenerata Henry. Tę nazwę zachowała u nas także w latach bezpośrednio po II wojnie światowej. Szkółka Spaetha w Berlinie rozpowszechniały ją pod nazwami P. Wislizenii i P. Carrieriana. W wielu krajach znana była także pod wieloma lokalnymi nazwami. Dopiero dokładne prace w zakresie identyfikacji uprawnych odmian topoli prowadzone ostatnio w wielu krajach doprowadziły do uporządkowania zagmatwanej nomenklatury tej topoli, przyjmując dla niej jedną nazwę – P. ‘Grandis’.

Obecnie topola francuska jest uważana za jeden z kultywarów topoli kanadyjskiej i stosuje się dla niej nazwę Populus x canadensis ‘Grandis’.

Topola francuska jest drzewem wysokości do 35 m o prostym pniu i raczej wąskiej, stożkowatej koronie. Stare drzewa mają często konary nieco skręcone i ustawione pod stromym kątem w górę.

Opis pokroju w monografii „Topole Populus L.” z 1973 r.:

Pień prosty, wyraźnie zachowany do wierzchołka. Korona wąska, regularnie ugałęziona, u drzew młodych stożkowata i podobna do P. ‘Robusta’, u drzew starych (30-40 letnich) szeroko stożkowata lub jajowata, luźno ugałęziona, o gałęziach skierowanych w górę. Pień łatwo oczyszcza się z bocznych gałęzi.

Z kolei prof. Stanisław Tyszkiewicz w książce „Topola, jej znaczenie gospodarcze i uprawa” z 1956 r. pisze:

Pokrój drzewa pośredni pomiędzy pokrojem x P. marilandica i x P. serotina. Pień prosty, nieco zbieżysty, korona starych drzew miotlasta. Młode drzewa mają pokrój wysmukły i nieco piramidalny, gałązki boczne tworzą jakby okółki.

Kora topoli francuskiej jest szarobrunatna, u starych drzew silnie bruzdowana. Roczne pędy nagie, brązowe, u nasady ołowianoszare. Długopędy odroślowe słabo kanciaste, pokryte drobnymi, punktowatymi przetchlinkami.

Pączki nagie, odstające, zaostrzone, raczej krótkie, szerokie, tępo zakończone.

Liście nieduże, trójkątne, mniej więcej tak długie jak szerokie, czysto zielone, o wierzchołku krótko zaostrzonym i prostej lub płytko sercowatej nasadzie. Brzeg liścia ząbkowany lub piłkowany, u podstawy sfalowany, u wierzchołka całobrzegi. Kształtem przypominają liście topoli późnej, lecz z kolei jasną barwą liście topoli holenderskiej. Nerw główny jasnozielony (u podobnej topoli bujnej – czerwony). Gruczołki u nasady blaszki 2, 1 lub ich brak.

Ogonki liściowe spłaszczone, nagie, niekiedy zaróżowione, na długopędach dość krótkie. Rozwijające się liście są wiosną oliwkowobrunatne, lecz w ciągu kilku dni zmieniają barwę na zieloną. Liście rozwijają się dość późno, później niż u topoli holenderskiej i topoli bujnej, zwykle tylko kilka dni przed topolą późną. Ulistnienie gęstsze niż u topoli późnej, barwa liści jaśniejsza, barwa pędów bardziej szara.

Od podobnej topoli bujnej (Populus x canadensis ‘Robusta’) – jak podają Seneta i Dolatowski w „Dendrologii” – topola francuska różni się m.in. białawą korą, nagimi pędami, późnym rozwojem liści, zielonymi ogonkami i nerwami głównymi oraz płcią.

Topola francuska jest klonem żeńskim – w przeciwieństwie do topoli bujnej i topoli późnej.

U Tyszkiewicza (1956) czytamy:

Kwiatostany 6 cm długości; w kwiecie 2, wyjątkowo 3 znamiona. Przysadki nie orzęsione, powycinane, o szczytach czerwonych, opadają w czasie kwitnienia. Kwitnie nieco później niż x P. marilandica i inne żeńskie topole. Późne kwitnienie utrudnia zapylanie, dlatego topola francuska rzadziej wydaje większą ilość nasion.

Dojrzałe owocostany osiągają długość 20 cm i więcej. Torebki owocowe wydłużone (do 1 cm długości), osadzone na bardzo krótkich szypułkach, pękają dwoma klapami.

W monografii o topolach (1973) Władysław Bugała tak pisze o topoli francuskiej:

Dokładnie nie wiemy kiedy została wprowadzona do uprawy w Polsce. Stare drzewa tej topoli, w wieku 40-50 lat, spotyka się przede wszystkim w Polsce zachodniej, głównie w Wielkopolsce, ponadto w okolicach Łodzi (park w Ujeździe). Stąd należy przypuszczać, że została ona do nas sprowadzona po pierwszej wojnie światowej. Przed kilkunastu laty na terenie powiatów Jarocin, Gostyń, Śrem, Kościan (woj. poznańskie) topola ta należała do najczęściej uprawianych odmian. Istniały tu piękne aleje przydrożne oraz rzędowe zadrzewienia wzdłuż kanałów (system kanałów obrzańskich). Były to drzewa wysadzone w latach dwudziestych i trzydziestych.

Topola francuska ma wiele zalet: nadzwyczaj szybki wzrost, wysoką wartość techniczną drewna, dużą odporność na choroby, tolerancję na zanieczyszczone miejskie powietrze. Choć jest klonem żeńskim  wytwarza stosunkowo niewielką ilość puchu nasiennego. Dlatego też po latach zapomnienia powinna wrócić do uprawy – na plantacjach, ale również w odpowiednich miejscach w miastach, gdzie coraz bardziej potrzebujemy odpornych, szybko rosnących drzew. Jak większość topól polecana jest szczególnie do sadzenia nad rzekami i kanałami oraz przy drogach (choć nie przy wąskich ulicach).