Wprawdzie matury w tym roku przełożono, ale mimo to wkrótce zakwitną kasztanowce. Najlepiej znamy kasztanowca zwyczajnego, czyli pospolitego (Aesculus hippocastanum L.), który od wieków sadzony jest w parkach, przy zabudowaniach, na ulicach, przy drogach.

Kasztanowiec zwyczajny
Kasztanowiec zwyczajny na Targowej przy wejściu do parku Źródliska II.

Owoce kasztanowca zwane kasztanami, duże, brązowe i lśniące, były ulubioną zabawką w czasach dzieciństwa. A i teraz przyjemnie nosić je po kieszeniach.

Kasztanowiec zwyczajny
Owoce kasztanowca zwyczajnego, zwane kasztanami. Nie mylić z owocami kasztana jadalnego. Park Julianowski.

Mimo, że kasztanowiec zwyczajny wrósł w polski krajobraz, nie jest gatunkiem rodzimym. Pochodzi z Bałkanów. Oprócz tego pospolitego gatunku (i jego odmian) spotyka się u nas coraz częściej kasztanowiec czerwony (Aesculus x carnea Hayne), a sporadycznie inne gatunki, odmiany, kultywary, mieszańce, które sadzone są przede wszystkim w kolekcjach (ogrodach botanicznych, arboretach). Czasami trudno połapać się wśród różnorodności i niuansów rodzaju Aesculus, dlatego tekst z 1888 r. , napisany przez Stefana Makowieckiego dla czasopisma „Ogrodnik Polski”, zamieszczam na dowód, że z kasztanowcami nigdy łatwo nie było.

Kasztanowiec zwyczajny
Sylwetka kasztanowca zwyczajnego zimą na zieleńcu przy ASP.

Stefan Leon Makowiecki urodził się 23 kwietnia (obchodzę urodziny tego samego dnia!) 1860 r. w Michałówce na Podolu, a zmarł 19 czerwca 1949 r. w Warszawie. Był wielkim ogrodnikiem i autorem licznych publikacji z dziedziny botaniki, ogrodnictwa i hodowli roślin, a także jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego. Fotografie Makowieckiego dotyczące zakładów ogrodniczych, którymi kierował w latach dwudziestych XX w., znajdziecie w albumie „Fredrów” wydanym przez PTD w 2014 r.

Kasztanowiec zwyczajny
Liście kasztanowca zwyczajnego w połowie listopada w parku Słowackiego.

Zwróćcie uwagę w tekście poniżej na fragment (z 1888 r.!): „W lata bardzo suche i gorące, kasztany rosnące w miastach, często już w sierpniu ronią spieczone liście, ale też nie rzadko się zdarza, że we wrześniu ukazują się nowe liście i kwiaty; zwykłą jednakże porą opadania liści jest koniec października.” Nie należy więc wpadać w panikę i oskarżać szrotówka kasztanowcowiaczka, że przez niego wyginą nasze kasztanowce, tylko zapewnić drzewom możliwie optymalne warunki i dostęp do wody.

Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii'
Pełnokwiatowa odmiana kasztanowca zwyczajnego 'Baumanii’ ma kwiaty niepłodne, z reguły nie produkuje owoców i nie zaśmieca nimi otoczenia. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Nazewnictwo w tekście Stefana Makowieckiego sprzed ponad 130 lat jest niezbyt aktualne, dlatego warto zajrzeć na stronę dendrologa Roberta Sobolewskiego, aby uporządkować wiadomości o kasztanowcach.

Kasztanowiec zwyczajny
Dojrzewający owoc kasztanowca zwyczajnego w kolczastej łupinie. Park Poniatowskiego.

KASZTAN GORZKI. AESCULUS.

(Sapindaceae S. Hippocastaneae).

Aesculus Hippocastanum, L. (Ae. Caslanea, Gilib., Hippocastanum  vulgare, Gartn.). Kasztan gorzki pospolity. Drzewo to rośnie bardzo szybko i dosięga znacznych rozmiarów. Gałęzie ma grube, a pąki liściowe lepkie. Liście ma złożone pospolicie z siedmiu działek, z których środkowa najdłuższa, a poboczne coraz to krótsze. Działki te  u podstawy są klinowate, dalej eliptyczne lub jajowate, ostro zakończone, po brzegach piłkowane; z wierzchu są one ciemno-zielone, od spodu jaśniejsze, przy głównych nerwach nieco wełnisto omszone. Kielich i szypułki kwiatowe są również pokryte delikatną, brunatną wełną. Korona z pięciu płatków, po brzegach nieco falista, jest czystobiała, a tylko dwa górne płatki przy nasadzie są opatrzone wielkiemi plamami, które przy rozkwitaniu są  żółte, a następnie nabierają barwy karminowej. Pręcików 7,  o pylnikach mocno różowych, pięknie odbijających od białej korony. Kwiaty liczne, są zebrane w ścisłe, stożkowate bukiety; ukazują się w maju i prawie przez cały miesiąc okrywają drzewo. W lata bardzo suche i gorące, kasztany rosnące w miastach, często już w sierpniu ronią spieczone liście, ale też nie rzadko się zdarza, że we wrześniu ukazują się nowe liście i kwiaty; zwykłą jednakże porą opadania liści jest koniec października. Owoc kasztana jest duży, kulisty lub podłużnie jajowaty, pokryty mniej lub więcej licznemi kolcami i zawiera 1 do  3-ch ziarn prawie kulistych lub od wzajemnego przylegania kanciastych, lśniących, ciemno- kasztanowatych, z dużą, jasno szarą, okrągłą plamą. Ziarna te, ulubiona zabawka dzieci, wydawane przez drzewa każdorocznie bardzo obficie, starano się zużytkować. Próbowano używać je na karm zwierząt domowych, wyrabiano krochmal, farbę czarną i brunatną, przyrządzano kawę, ale w rezultacie żaden z tych przerobów nie okazał się o tyle dobrym, ażeby warto było zająć się nim na seryo. Jak dotąd, ziarna te służą wyłącznie tylko do rozmnażania drzewa. Niekiedy są   one  używane, również jak kora i kwiaty, w medycynie.

Kasztanowiec zwyczajny
Kwiatostan kasztanowca zwyczajnego. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Pochodzenie kasztana pospolitego nie jest pewne, ale jak się zdaje, pochodzi on z gór Azyi południowej, z Persyi, Afganistanu, Tybetu lub Indyj północnych. Pierwsze ziarna tego drzewa były nadesłane do  Wiednia z Konstantynopola w 1565 roku. Ztąd drzewo to rozpowszechniło się po całej Europie i północnej Ameryce.

Kasztanowiec zwyczajny
Aleja z kasztanowców zwyczajnych w parku Słowackiego w listopadzie.
Kasztanowiec zwyczajny
Wielkie kasztanowce zwyczajne na skwerze Gdańskim, przy ul. Wojska Polskiego.

Bo też z powodu niezwykłych, ozdobnych liści, pięknego kwiatu i estetycznych kształtów, drzewo to stało się nieodzowną ozdobą wszystkich ogrodów. Pięknie bardzo wygląda sadzony rzędami po brzegach dróg, ale o wiele wspanialej przedstawia się odosobniony, kiedy gałęzie jego zwieszając się aż  do  ziemi, okrywają pień i zamieniają drzewo w regularny stożek. Pod względem gruntu, wystawy i położenia, nie jest wybredny, a na  mrozy o tyle jest wytrzymały, że nawet w Petersburgu można spotkać dość  liczne, piękne okazy. W okolicy tego miasta kasztany bardzo ucierpiały od  mroźnej zimy 1869-1870 roku.

Kasztanowiec zwyczajny
Rozwijający się z pąka pęd kasztanowca zwyczajnego w Parku Staromiejskim.

Gatunek opisywany wydał pewną ilość odmian, z których przytoczę tu następujące.

Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii'
Kwiatostany pełnokwiatowej odmiany kasztanowca zwyczajnego 'Baumanii’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae.  Hipp. flore pleno, Hort. Kasztan pełnokwiatowy. Wzrost ma nieco słabszy niż poprzedni. Kwiaty bardzo pełne, cieniowane różowo lub karminowo, są zebrane w wielkie, ścisłe bukiety i trwają znacznie dłużej, niż u kasztana zwykłego. Owoców wcale nie wydaje, co jest także ważną zaletą tej odmiany, bo chroni ją od  niszczenia przez malców, często łamiących gałęzie przy strącaniu dojrzewających owoców.

Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii'
Pąk kasztanowca zwyczajnego 'Baumanii’. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii'
Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii’ – rozwijający się pęd z kwiatostanem. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii'
Kasztanowiec zwyczajny 'Baumanii’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. Hipp. pumila fl. pl. Od poprzedniego we wszystkich częściach mniejszy.

Ae. Hipp.fol. argenteo-var. Wzrost ma niezbyt silny; liście są  pięknie biało-poplamione, szkoda tylko że łatwo cierpią od silniejszych promieni słońca. Na mrozy nieco czuły. Silnie rosnąc traci plamy.

Ae. Hipp.fol. argenteo marginalis. Ładna odmiana o liściach biało-obrzeżonych.

Kasztanowiec zwyczajny 'Memmingeri'
Kasztanowiec zwyczajny 'Memmingeri’ ma raczej żółte liście niż – jak podaje większość autorów – biało nakrapiane. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec zwyczajny 'Memmingeri'
Młode liście kasztanowca zwyczajnego 'Memmingeri’ są jaskrawo limonkowego koloru. Park Julianowski.

Ae. Hipp. Memmingerii. Liście ma bardzo duże, od spodu wełniste, po brzegach głęboko ząbkowane i delikatnie biało nakrapiane.

Kasztanowiec zwyczajny 'Memmingeri'
Kasztanowiec zwyczajny 'Memmingeri’ w Parku Julianowskim. Jest to odmiana bardzo rzadko spotykana w parkach.

Ae. Hipp. fol. aureo-var. Liście poplamione blado-żółto, mają wygląd chorobliwy i dla tego zamało są ozdobne, ażeby odmianę tę warto było sadzić dla upiększenia ogrodów.

Kasztanowiec 'Laciniata'
Kasztanowiec 'Laciniata’ ma liście jak z koronki. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. Hipp. laciniata. (Ae. asplenifolia, Ae. dissecta heterophylla). Działki liścia ma bardzo wązkie, bo ledwo do 3 ctm. szerokie i bardzo głęboko piłkowane, często prawie tylko z samych grubszych nerwów złożone. Nadaje to wielką lekkość drzewu i czyni je wielce oryglnalnem. Rośnie słabo.

Kasztanowiec 'Laciniata'
Rozwijający się pąk kasztanowca odmiany 'Laciniata’. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec 'Laciniata'
Kasztanowiec 'Laciniata’. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec 'Digitata'
Kasztanowiec 'Digitata’ w Parku Południowym we Wrocławiu. Jest to jedyny znany przedwojenny okaz w Polsce. Zdjęcie ze charytatywnego spaceru dendrologicznego z Robertem Sobolewskim wiosną 2018 r.

Ae. Hipp. digitata. Liście ma bardzo niezwykłe, złożone z pięciu działek, zupełnie równej szerokości od podstawy aż do końca, który jest zaokrąglony. Nadaje to pozór pięciu rozłożonych palców. Odmianę tę polecam amatorom nadzwyczajności.

Kasztanowiec  'Alek'
Rozwijające się liście młodego kasztanowca polskiej odmiany 'Alek’. Jest to odmiana o liściach podobnych do 'Digitata’, ale o kolumnowym pokroju. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec  'Alek'
Kasztanowiec 'Alek’ – spójrzcie na charakterystyczne oskrzydlone ogonki liściowe, świadczące o pochodzeniu od starej odmiany 'Digitata’. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec  'Alek'.
Kasztanowiec 'Alek’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. Hipp. digitata major. Odmiana zupełnie nowa, różni się od poprzedniej znacznie większemi liśćmi i skrzydlatym ogonkiem.

Kasztanowiec zwyczajny 'Pyramidalis'
Kasztanowiec zwyczajny 'Pyramidalis’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. Hipp. pyramidalis. Wszystkie gałęzie tej odmiany wznoszą się  ku górze, ale wzrost ma niezbyt ścisły. Średniej wartości.

Kasztanowiec zwyczajny 'Pyramidalis'
Pąki kasztanowca zwyczajnego odmiany 'Pyramidalis’. Ogród Botaniczny w Łodzi.
Kasztanowiec zwyczajny 'Umbraculifera'
Kasztanowiec zwyczajny 'Umbraculifera’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. Hipp. umbraculifera. Kasztan parasolowy. Gałęzie przyjmują kierunek poziomy, mało wznosząc się ku górze. Sadzić pojedyńczo.

Kasztanowiec czerwony 'Briotii'
Kasztanowiec czerwony (Aesculus x carnea) 'Briotii’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. rubicunda, D. C. (Ae. carnea, Lindl., Ae. rosea, Hort.). Kasztan czerwony. Jest to mieszaniec powstały, jak się zdaje, ze skrzyżowania Ae. Hippocastanum z Ae. Pavia. Prawdopodobnie powstał on  z owocu wyrosłego na ostatnim z tych dwóch gatunków. Tworzy drzewo o połowę niższe od kasztana pospolitego. Pąki liściowe ma lepkie. Liście bardzo ciemno-zielone, z pięciu działek złożone, pokryte licznemi wzdęciami międzynerwowemi. Działki liści są  podłużne, eliptyczno-lancetowate, po brzegach piłkowane.

Kasztanowiec czerwony 'Briotii'
Liście kasztanowca czerwonego 'Briotii’ w Ogrodzie Botanicznym w Łodzi.

Kwiaty są zupełnie odmienne, niż u kasztana pospolitego. Składają się one z czterech płatków z kielicha równo wychodzących i prawie rurkowato ułożonych. Dwa górne płatki są  różowe, przy nasadzie z plamą piórkowatą, przy rozkwitaniu pomarańczową, a następnie karminową. Płatki poboczne krótsze od górnych, są zabarwione czysto-różowo. Kwiaty są  zebrane po 3 do  4-ch na jednej szypułce, a nie po 6 do  9-u jak u kasztana pospolitego i rozwija się od tego o parę tygodni później. Owoców zawiązuje niewiele i te są  prawie bez kolców.

Kasztanowiec czerwony
Kwitnący kasztanowiec czerwony przy wejściu do Ogrodu Botanicznego w Łodzi.

Pochodzenie tego mieszańca nie jest dotąd napewno wiadome. Niektórzy twierdzą, iż pochodzi on z Ameryki Północnej, inni znów wyprowadzają go z Anglii lub Niemiec. Pojawił się w początkach bieżącego stulecia. Dziś jest już dość rozpowszechniony w naszych ogrodach, a zasługuje na to, żeby go jaknajwięcej sadzono, tak pojedynczo, jako też w grupach. Rozmnaża się przez oczkowanie na zwykłym kasztanie. Niektórzy utrzymują, że z nasion przeradza się powracając do pierwotnego gatunku Ae. Hippocastanum. Faktu tego nie miałem sposobności sprawdzić; przeciwnie, z ziarn otrzymanych z kasztana czerwonego, wyrosły u mnie bez wyjątku tylko takież same  kasztany czerwone.

Kasztanowiec czerwony 'Briotii'
Rozkwitający kwiatostan kasztanowca czerwonego 'Briotii’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Mieszaniec ten wydał następujące odmiany:

Ae. rubic. coccinea, Hort. Ma kwiaty znacznie ciemniejsze. Odmiana ta powstała w Anglii i znana jest tam pod  nazwą The Whitley’s new scarlet Horsechestnut.

Ae. rubic. flore purpureo, Hort. Jest piękniejszy od obu poprzednich. Zdaje się być odmianą francuzką.

Ae. rubic. foliis marginalis, Hort. Liście ma szeroko obrzeżone żółto-zielono. Odmiana ładna i dość stała.

Ae.  rubic. fol. aureo-maculatis. Liście żółto poplamione wyglądają chorobliwie. Odmiana mało ozdobna.

Ae. rubic. pendula. Piękna nowość o gałęziach mocno zwieszających się, bogato kwitnąca.

Kasztanowiec czerwony
Otwierający się pąk kasztanowca czerwonego (Aesculus x carnea) w Parku Julianowskim.
Kasztanowiec krwisty
Kasztanowiec krwisty (Aesculus pavia) w ogrodzie botanicznym w Padwie we Włoszech.

Ae.  Pavia, L. (Pavia rubra, Lam.; P. octandra, Mill.; P. Willdenoviana, Spach.; P. Michauxi, Spach.; P. atropurpurea, Spach.; P. Lindleyana Spach). Kasztan czerwony amerykański lub Pawja czerwona. Rośnie dość silnie i tworzy niewielkie drzewa do  6 m. wysokie. Gałęzie ma cieńsze niż kasztan pospolity, a pąki liściowe bez lepu. Liście są złożone z pięciu klap, jajowato-lancetowatych, zwierzchu i od spodu gładkich. Kwiaty są zebrane w niezbyt ścisłe stożkowate bukiety. Są one złożone z długiego kielicha i z wysuwającej się z niego czteropłatkowej, prawie rurkowatej, brudno-czerwonej korony, dłuższej od pręcików. Owoców wydaje niewiele, a te są bez kolców i zawierają 1 do 2-ch ziarn.

Kasztanowiec krwisty 'Rosea Nana'
Młode liście kasztanowca krwistego odmiany 'Rosea Nana’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Drzewko to bardzo eleganckie, pochodzi z gór Karoliny i Wirginii i bardzo zasługuje na sadzenie w ogrodach. Rozmnaża się z nasion lub przez oczkowanie na kasztanie pospolitym. W tym ostatnim wypadku rośnie silniej. Na mrozy zupełnie wytrzymałe.

Kasztanowiec krwisty 'Rosea Nana'
Kasztanowiec krwisty 'Rosea Nana’ – karłowa odmiana o różowawych kwiatach. Ogród Botaniczny w Łodzi.

Ae. Pav. atrosanguinea, Hort. Różni się od poprzedniego ciemnoczerwonem zabarwieniem kwiatów.

Ae. Pav. coriacea, Hort. Mało-wyraźna odmiana, odznacza się  liśćmi grubszemi, skórkowatemi.

Ae. Pav.  humilis, Hort. (Pavia humilis, G. Don.). Tworzy krzew nizki, ledwo na 1 m. wyrastający, o gałęziach pełzających po  ziemi i brzoskwiniowo-różowych kwiatach. Szczepiony na wysokiej podkładce, tworzy ładne, płaczące okazy.

Kasztanowiec krwisty 'Rosea Nana'
Pąki kasztanowca krwistego 'Rosea Nana’. Ogród Botaniczny w Łodzi.

(Dokończenie nastąpi)

Stefan Makowiecki, Ogrodnik Polski Nr 4/1888

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *