Druga część tekstu Stefana Makowieckiego o kasztanowcach (Aesculus), drukowanego w “Ogrodniku Polskim” w 1888 r. Jak widać sztuka ogrodnicza stała wówczas na wysokim poziomie, mimo że nikt nawet nie wyobrażał sobie narzędzia tak wspaniałego jak internet. Pierwszą część tego tekstu znajdziecie TUTAJ. Z aktualnym nazewnictwem większości kasztanowców uprawianych obecnie w Polsce można zapoznać się na stronie dendrologa Roberta Sobolewskiego.
KASZTAN GORZKI. AESCULUS.
(Sapindaceae S. Hippocastaneae).
(Dokończenie)
Aesculus lutea, Wang. (Ae. flava, D. C; Pavia lutea, Poir.; P.flava, Moench.). Kasztan żółty. Pochodzi z Ameryki północnej, gdzie wyrasta na 25 m., u nas jednakże ledwo 15 m. dosięga. Gałęzie ma gładkie, szare; pąki liściowe tejże barwy, wydłużone i bez lepu; liście jasno-zielone, pięcio- a niekiedy siedmio-klapowe; kwiaty bladożółte, cztero-płatkowe; płatki wszystkie zagięte ku górze, a tylko haczykowate pręciki zwieszają się ku dołowi. Owoc bez kolców. Drzewo to nie odznacza się nadzwyczajną pięknością, ale też nie oszpeci żadnego ogrodu, a jako niezwykłe – zasługuje na sadzenie. Kwitnie w maju.
Kasztan żółty (Ae. lutea) i kasztan czerwony amerykański (Ae. Pavia) krzyżowane z sobą, wydały wielką ilość mieszańców, które różnią się od rodziców mniej lub bardziej wyraźnem zabarwieniem żółtern lub czerwonem. Najważniejsze z nich są: Ae. hybrida, Willd. o czerwono-żółtych kwiatach; Ae. discolor, Pursch., o wzroście karłowym, kwiaty ma bardzo obfite, o czerwonym kielichu i czterech białych płatkach, a liście od spodu srebrzyste; Ae. Pav. mutabilis, Spach., o kielichu różowym i żółtej koronie; Ae. Pav. versicolor, Hort., o kielichu czerwonym, a koronie raz czerwonej, to znów żółtej. W tenże sposób powstały także odmiany, znane w ogrodach pod nazwami: Ae. Whitleyi, Ae. Lyoni, Ae. bicolor, Ae. lucida, Ae. intermedia.
Ae. glabra, Willd. (Ae. chinensis, Mich.; Ae. pallida, Willd.; Ae. echinata Muehl.; Pavia glabra, Spach.; P. pallida. Spach.). Podobny nieco do kasztana żółtego. Dorasta od 5 do 10 m. Liście ma pięcioklapowe, o działkach lancetowatych, piłkowanych, z wierzchu jasno-zielone, od spodu srebrzyste; kwiaty zebrane w niewielkie, sztywno wzniesione grona, są czteropłatkowe, zielonkawo-żółte, o bardzo długich wysuniętych pręcikach. Owoc kolczasty. Gatunek ten ze wszystkich kasztanów jest najwytrzymalszy na mrozy, to też może być sadzony na dalekiej północy. Pochodzi z Ameryki północnej.
Ae. Ohiotensis, D. C (Pavia Ohiotensis, Loud.; P. neglecta, Spach.). Do poprzedniego nieco podobny. Tworzy drzewa na 8 m. wysokie; liście pięcio-klapowe, o działkach lancetowatych, piłkowanych, gładkich, omszonych tylko od spodu przy głównych nerwach; kwiaty żółte, nakrapiane czerwono; owoc kolczasty. Z Ameryki Północnej.
Ae. macrocarpa, Hort. (Ae. carnea, Willd; Ae. floribunda, Hort.; Ae. spectabilis, Hort.; Pavia macrocarpa, Loud., P. Watsoniana, Spach.). Drzewo dosięga 10 ni.; gałęzie ma poziome i niezbyt ściśle ułożone, co nadaje mu pozór lekkości i elegancyę. Liście ma pięcio-klapowe. Kwiaty zebrane w niewielkie bukiety są żółtawo-różowe, lub cieliste, o barwie zmiennej zależnie od światła i gruntu. Płatków cztery, daleko wysuniętych z kielicha; z tych dwa środkowe są cokolwiek ku górze zagięte. Owoc duży, kolczasty. Czy kasztan ten stanowi osobny gatunek, czy też jest mieszańcem, dotąd nie zostało stwierdzonem. Pochodzi z Ameryki Północnej.
Ae. indica, Colebr. (Pavia indica, Hook.). Kasztan indyjski na pierwszy rzut oka bardzo jest podobny do kasztana pospolitego, ale przypatrzywszy się można wyśledzić znaczne różnice. Jestto wielkie drzewo. Liście na tęgich ogonkach siedmio- lub dziewięcio-klapowe; działki eliptyczno-lancetowate, piłkowane, o krótkich ogonkach; środkowa bywa na 28 ctm. długa, a 9 ctm, szeroka, poboczne są coraz to krótsze. Kwiaty zebrane w wielkie, niezbyt ścisłe bukiety. Są one czteropłatkowe, o płatkach szeroko na 3 ctm. rozłożonych, białych, przy rozkwitaniu u podstawy ozdobionych żółtemi plamami, które następnie na płatkach środkowych przybierają barwę żywo-pąsową, na pobocznych zaś różową. Jest to gatunek bardzo piękny, ale jak się zdaje, dość delikatny i dla tego nader mało dotąd rozpowszechniony. Jednakże w Anglii na północ od Londynu znajdują się piękne okazy tego gatunku. Pochodzi z Indyj Wschodnich.
Ae. californica, Nutt. (Pavia californica, Hook.; Colothyrsus californica, Spach.). Kasztan kalifornijski. Zwykle jest to krzew, rzadko drzewko na 20′ wysokie. Liście ma pięcio-klapowe, o działkach eliptyczno-lancetowatych, z wierzchu ciemno-zielonych, od spodu jaśniejszych. Kwiaty są zebrane w bardzo ścisłe stożkowate bukiety, na 20 ctm. wysokie, a 10 ctm. szerokie. Kwiaty te są białe u europejskich okazów, a w Kalifornii podobno i różowe, cztero-płatkowe, o płatkach szeroko-rozłożonych. Prawie każda szypułka unosi do dziesięciu pączków, które kolejno się rozwijają, to też całe kwitnienie trwa przeszło sześć tygodni. Gatunek ten, jak sama nazwa pokazuje, pochodzi z Kalifornii. Z powodu długiego i obfitego kwitnienia jest on bardzo ozdobny, szkoda tylko że na chłody czuły; ztąd też przydatny jest do sadzenia tylko w cieplejszych krajach, jak Anglia, Francya południowa, Włochy północne. Krym i t. p. U nas pod starannem okryciem zapewne także mógłby się utrzymać. Mnożyć najlepiej z nasion, choć o świeże dosyć trudno.
Ae. parviflora, Walt. (Ae. macrothyrsa; Ae. macrostachya, Mich.; Pavia macrostachya, D. C; P. alba, Poir.; P. edulis, Hort.; Macrothyrsus discolor, Spach.). Kasztan drobno-kwiatowy, tworzy krzew 2 do 3 m. wysoki, bardzo rozgałęziony, od korzenia odbijający, o gałęziach najniższych po ziemi pełzających, co całej roślinie nadaje kształt półkulisty. Liście ma długo-ogonkowe, pięcio klapowe, ciemno-zielone, prawie lśniące. Kwiaty ukazują się pod koniec lipca i w sierpniu; są one zebrane w kłosy od 30 do 50 ctm. długie i niezbyt ścisłe. Kwiaty te są czysto-białe, pięcio- sześcio-płatkowe, o bardzo-długich, wysuniętych pręcikach i brunatnych pylnikach; wydają przyjemny zapach. Owoce u nas rzadko kiedy dojrzewają; są one jadalne i mają smak podobny do orzechów laskowych, a po upieczeniu stają się jeszcze smaczniejsze, bo nabierają słodyczy.
Krzew ten pochodzi z Ameryki Północnej, a zasługuje na jaknajwiększe rozpowszechnienie. Odznacza się pięknością kształtów, oraz obfltem kwitnieniem, które przypada w porze, kiedy prawie wszystkie drzewa i krzewy ozdobne już okwitły. Najładniej wygląda sadzony pojedyńczo na trawnikach, gdzie pozostawiony sam sobie, tworzy kształtne okazy. Mnoży się z łatwością przez dzielenie krzaków z odrostków korzeniowych i z odkładów. Leżące gałązki same się zakorzeniają z łatwością. Na mrozy wytrzymały.
Jak widzimy z powyższych opisów, kasztany czyli kasztanowce są to drzewa wielkie i okazałe, to znów średniej wielkości drzewa, drzewka, a nawet krzewy. Wszystkie one mają liście parzysto-naprzeciwległe, długoogonkowe, najczęściej pięcio-, czasem zaś siedmio- lub dziewięcio-klapowe. Wszystkie odznaczają się kwiatami mniej lub więcej efektownemi. Owoce mają kuliste lub wydłużone, pokryte kolcami lab bez takowych, skórzaste, na zewnątrz zielone lub rdzawe, wewnątrz białe, trzykomorowe, zawierające 1 do 3-ch ziarn gładkich, kulistych lub spłaszczonych, ciemno-kasztanowatych. Wszystkie dają się mnożyć z nasion, lecz mnożenie to praktycznem jest tylko dla kasztana gorzkiego pospolitego (Ae. Hippocastanum). Inne gatunki i odmiany mnożą przez oczkowanie na siewkach zwykłego kasztana, gdyż na tych rosną silniej niż na własnych korzeniach. Wyjątek stanowią kasztan kalifornijski i drobnokwiatowy.
Dla pragnących rozmnażać kasztany, podam tu parę praktycznych wskazówek. Nasiona tego drzewa przechowywane w mieszkaniu lub w innem miejscu ciepłem a suchem, marszczą się i łatwo tracą siłę kiełkowania. Należy je wysiewać w jesieni, a jeśli obawiamy się żeby przez zimę nie zostały zniszczone przez myszy lub inne szkodniki, to je zachowujemy w piasku w niezbyt wilgotnej piwnicy. Z nastaniem wiosny sadzimy je na grzędach, co 1’ ziarno od ziarna, a tam pozostać mogą przez dwa i trzy lata. Następnie należy je przeszkółkować rozsadzając rzadziej, a w czwartym roku wydadzą najlepsze podkładki. Do oczkowania bierzemy w lipcu zdrowe poboczne oczko, odcinamy liść, zostawiając tylko część ogonka, korze wokoło oczka nadajemy kształt zaostrzonej u dołu tarczy, a następnie zrobiwszy w korze podkładki nacięcie w kształcie T, oczkujemy w najzwyklejszy sposób. Z następną wiosną, kiedy szlachetne oczko silnie nabrzmiewa, powyżej takowego ścinamy ukośnie podkładkę, a pęd szlachetny w ciągu lata na parę stóp wyrośnie. N. Gaucher, ze Sztutgartu, podaje inny sposób, który uważa za jeszcze praktyczniejszy. Zamiast pojedynczego oczka bierze on końcowy pęd na 10 ctm. długi, liście obcina, pozostawiając tylko nasady ogonków; pęd ścina ukośnie, a nadawszy na podkładce korę jak do oczkowania, pęd tam wsuwa i przewiązuje. Czynność tę odbywa w lipcu. Sposobu tego nie próbowałem.
Kasztany bardzo dobrze znoszą przesadzanie, które można dokonywać w jesieni lub na wiosnę. Przy czynności tej niema potrzeby przycinać gałęzi, chociażby korzenie były mocno uszkodzone. Drzewa te są nieodzowną ozdobą każdego ogrodu. Szczególniej kasztan pospolity jest najbardziej rozpowszechniony. Można go spotkać nietylko we wszystkich ogrodach miejskich i wiejskich, ale też na polach sadzony w aleje po bokach drogi, lub po brzegach lasów. Dla większych miast jest to drzewo niezupełnie odpowiednie, bo choć rośnie zdrowo, ale już w sierpniu traci spieczone liście. Z tego powodu przez większą część roku zamiast zdobić – szpeci miasto. To też dziwnem mi się wydaje, iż tak chętnie sadzą go na ulicach Warszawy. Czyby nie było praktyczniej zastąpić go platanem, który piękne swe liście dopiero po silniejszych przymrozkach traci?
Stefan Makowiecki, Ogrodnik Polski 5/1888