Z archiwaliów: S. Stańko “Świerk” z 1929 r.

Artykuł pochodzi z miesięcznika „Przegląd Ogrodniczy” Nr 12 z 1929 r. i prezentuje szeroką (choć niepełną!) gamę gatunków, form i kultywarów świerków uprawianych na terenie Polski blisko sto lat temu. Tekst jest tym cenniejszy, że napisany przez Stanisława Stańko, ogrodnika i szkółkarza w przedwojennych Szkółkach Podzameckich. Uderzająca jest zwłaszcza zmienność świerka pospolitego (czyli świerka zwyczajnego). Wiele zmieniło się od czasu ukazania się artykułu – inne są nazwy (np. Picea pungens to świerk kłujący – a nie świerk kolący) i sposób ich zapisu. Warto zwrócić uwagę na kultywary otrzymane w Podzamczu – z nazwiskiem Rożyńskiego (Roż.) i Tokarza.

Niektóre z wymienionych w tekście kultywarów obecnie nie są notowane – być może zostały utracone, albo nie są rozpoznawane i skrywają się gdzieś w starych parkach czy ogrodach.

Świerk

Świerk pospolity (Picea excelsa), to drzewo krajowe, które każdy z Czytelników dokładnie zna i z pośród wielu innych różnych gatunków iglastych nadzwyczaj łatwo odróżnia. Jest to wyjątkowo lubiane drzewo, stosowane jako ozdoba przy uroczystościach, tak kościelnych jak i narodowych, a także i prywatnych, świerkiem zdobimy grób Chrystusa na Wielkanoc, ołtarze na Boże Ciało, lub podczas mszy polowych. Używamy go do ozdabiania różnego rodzaju pomników, bram triumfalnych, budynków podczas uroczystości narodowych. A któż nie zna tradycyjnej „choinki“ w czasie świąt Bożego Narodzenia, kiedy to po ubraniu świerka najrozmaitszemi drobiazgami i świecidełkami i zapaleniu porozmieszczanych na gałązkach świeczek, cała rodzina wśród wielkiego zadowolenia śpiewa różne kolędy?

Świerk zatem to najbardziej uprzywilejowane drzewo, to nieodłączny prawie towarzysz wszystkich wspomnień i zazwyczaj mile spędzonych uroczystości w życiu człowieka. We wszystkich jednak wyżej wymienionych wypadkach, jest on stosowany jako ścięte młode, kilku lub kilkunasto letnie drzewko, lub w formie małych gałązek do wiązania girland i festonów, które po kilku godzinach, względnie dniach minionych uroczystości, spalamy jako zbyteczny chrust. O wiele zatem piękniej musi on wyglądać, gdy umiejętny ogrodnik ozdobi nim dom, ogródek, park, gdzie otoczony opieką, po latach rozrośnie się w wspaniałe i imponujące drzewo.

W tym właśnie artykule pragnąłbym opisać omawiany wyżej świerk z jego przepięknemi, różnokształtnemi i różnokolorowemi odmianami, stawiającemi go na czoło iglastych drzew ozdobnych.

Świerk pospolity (Picea excelsa Lk.[1]) przez górali zwany „smerek“ względnie „smrek“, należy do rodziny jodłowatych (Abietaceae[2]). Nierozgałęziony pień główny, u okazów pojedynczo rosnących posiada, począwszy od najniższych i najdłuższych, prawie na ziemi opierających się gałęziach, dość gęste coraz krótsze, łukowato wygięte rozgałęzienia boczne. Pokrój zatem ma zawsze regularnie stożkowaty, co szczególnie w parkach wspaniale wygląda. Korzenie jego zazwyczaj nie sięgają głęboko, lecz natomiast tworzy on szeroko rozciągające się korzenie boczne i dla tej właśnie przyczyny ulega czasem wywróceniom przez wiatry.

Świerk posiada szpilki skrętolegle osadzone, czworokątne, sztywne, ostro zakończone, 15-25 mm długie, na pędach wierzchołkowych dość rzadkie i przylegające, na wierzchołkach bocznych gałązek bardzo gęste i nieco odstające, natomiast na reszcie gałązek zupełnie, prawie prostopadle odchylone. Szyszki ukazujące się zazwyczaj w dużej ilości, są zwieszone, do 15 cm długie, w październiku dojrzewające, po dojrzeniu jednak niezupełnie się otwierają, tak że nasiona wylatują z szyszek zazwyczaj dopiero z wiosną, poczem szyszki w całości opadają.

Co do stanowiska świerk jest niewiele wymagający, koniecznym jednak warunkiem rozwoju jest pewien odpowiedni, stały stopień wilgoci, jaki gleba mieć powinna, wystrzegać się zatem trzeba sadzenia świerka na suchych i głęboko przepuszczalnych miejscach. Na mrozy naszego klimatu jest najzupełniej wytrzymały, jednak późne przymrozki wiosenne mrożą młode, nieodporne pędy.

Świerk pospolity, ze względu na wielką wartość materjałową swego drewna, spotykamy często w drzewostanach leśnych tak czystych, jak mieszanych, w parkach natomiast używa się go do tworzenia lasków, grup, tła a także bywa stosowany do sadzenia pojedynczo, gdzie w olbrzymie, do 45 m wysokie okazy wyrasta. Bywa także używany wraz ze wszystkiemi swemi formami i odmianami do obsadzania cmentarzy. Wspaniały okaz takiego olbrzymiego świerka pospolitego, pojedynczo rosnącego spotkałem w parku w Podzamczu, w lubelskiem, gdzie po ścięciu, wskutek uschnięcia spowodowanego stoczeniem przez komika, pień na wysokości jednego metra miał 145 cm średnicy, liczył 175 lat i wyrobiono z niego 22 m³ sprzedażnego drzewa. Pień jego następnie, jak to na rycinie widać stanowi nadzwyczaj osobliwy okaz; obecnie nakryty jest blachą i obsadzony bluszczem.

Świerki bywają także często z wielkiem powodzeniem stosowane jako ochrona sadów, szkółek, ogrodów warzywnych oraz na niższe lub wyższe żywopłoty w parkach, ogrodach, przy drogach oraz torach kolejowych, ponieważ umiejętnie cięty tworzy gęste ściany. Stosowanie świerka jako ochrony sadów posiada wiele dodatnich stron, przedewszystkiem przy swym zwartym wzroście i gęstem uszpilkowaniu tworzy jednolitą i nadzwyczaj efektownie wyglądającą zawsze zieloną ścianę, chroniącą sad zimą od silnego działania mroźnych wiatrów, latem natomiast zapobiega w dużym stopniu strząsaniu przez wiatr owoców. Dalej posiada także zaletę nie do pominięcia, a mianowicie jest mało nawiedzany przez szkodniki, które w dodatku są dla drzew owocowych zupełnie nieszkodliwe. Znaczne także korzyści przynosi sadzenie świerka na nieużytkach, wąwozach, stokach górskich, skąd po latach kilku wycina się takowy częściowo na choinki.

Świerk pospolity, oraz jego pierwotne odmiany, rozmnażamy przez wysiew wiosną, niestratyfikowanych nasion. Dla bliższej informacji podaję, że z jednego korca szyszek można otrzymać 1 do 1,5 kg czystego nasienia, które przechowywane starannie zatrzymuje siłę kiełkowania długo, nawet do lat pięciu. Prof. St. Sokołowski radzi w swej książce przetrzymywać nasiona świerku w zupełnie szczelnie zamkniętych blaszanych naczyniach, w miejscu chłodnem. Nasienie świerka powinno posiadać około 95% czystości i przynajmniej 75% siły kiełkowania; ta ostatnia, im nasienie starsze, tem naturalnie mniejsza. Na 1 kg potrzeba około 124,000 nasion, a 1000 ziarn świerka waży przeciętnie 8,06 g, kiełkuje natomiast zazwyczaj po 30 dniach.

Do sadzenia używa się, zależnie od potrzeby i możności nabycia, u odmian pierwotnych 1-4 letnie siewki, które sadzimy tylko wiosną[3], a przy odmianach szlachetnych — kilkuletnie większe egzemplarze, których przesadzanie możemy uskuteczniać tak wiosną, przed rozwijaniem się pędów, t. j. od drugiej połowy kwietnia do połowy maja, a następnie w miesiącu sierpniu i wrześniu, tj. po wyrośnięciu i dojrzeniu młodych latorośli.

Szlachetne odmiany świerka, otrzymane przez różnych hodowców, rozmnażamy przez szczepienie w odpowiednich budynkach, na podkładkach świerka pospolitego lub świerka białego, uprzednio do wazonków posadzonych. Jest to praca żmudna i kosztowna, wymagająca prócz znajomości rzeczy także wielkich starań i zabiegów, nie możemy się zatem dziwić wysokim cenom w cennikach szkółek podawanym.

Prócz szczepienia stosuje się przy karłowych odmianach świerka także rozmnażanie przez sadzonki robione w sierpniu, lub rzadziej odkłady.

Przy świerkach, a szczególnie odmianach karłowych, możemy z zupełnem powodzeniem stosować przesadzanie nawet wielkich i starych egzemplarzy. Przesadzanie takowych uskutecznia się zimą po zamarznięciu ziemi, po uprzedniem przygotowaniu brył korzeniowych jesienią przed mrozami. W miejscowościach, gdzie dla jakichkolwiek powodów nie możemy tego uskutecznić, względnie nie można liczyć na dobre zmarznięcie brył, przesadzamy drzewa iglaste jesienią po ukończeniu przyrostu, przyczem do utrzymania brył używa się odpowiednio wykonanych klepek i obręczy, do przewożenia zaś – specjalnych wózków.

Mniejsze okazy świerków, kilkakrotnie szkółkowane, możemy przesadzać bez wyżej przytoczonych zabiegów, wskazanem jednak w tym wypadku jest na rok przedtem przeciąć w odpowiedniej odległości od pnia grubsze korzenie boczne, następnie przesadzanie uskuteczniać jesienią, nie zaniedbując przytem obfitego podlewania.

Jak już wyżej wspomniałem, świerk pospolity wydał dużo pięknych i nadzwyczaj ozdobnych lub interesujących odmian, z których kilka zupełnie wytrzymałych poniżej wymieniam.

Odmiany o naturalnym piramidalnym wzroście.

Picea excelsa argenteo spicata[4] hort. (P. exc. albo spicata). Świerk pospolity o białych końcach szpilek. Wzrost piramidalny, jak u świerka pospolitego, młode jednak jego corocznie ukazujące się pędy, posiadają szpilki prawie od połowy swej długości do wierzchołka, śmietankowa białe, co nadzwyczaj efektownie wygląda. Później jednak szpilki te prawie zupełnie zielenieją, tracąc swój piękny wygląd, pozostawiając dla znawcy ledwo widoczny jaśniejszy odcień wierzchołków szpilek, świerk o wartości. raczej sortymentalnej, amatorskiej aniżeli ozdobnej.

P. excelsa aurea[5] Carr. (P. exc. elengantissima hort.) Świerk pospolity złocisty, odmiana o silnej, dość wąsko piramidalnej budowie i złoto żółtych, podczas wzrostu szpilkach. Kolor ten szczególnie wiosną jest bardzo wyraźny, rzucający się w oczy na tle zieleni, później jednak w ciągu roku starsze szpilki, a przedewszystkiem słabszych pędów, ciemnieją, przybierając kolor jasno zielony całkowicie lub częściowo, tak, że jedynie szpilki, wystawione na operację promieni słonecznych, głównego wierzchołka, poszczególnych bocznych oraz pozostałych silnie rosnących pędów, zachowują swój słomkowo żółty kolor.

P. excelsa columnaris[6] Carr. Świerk pospolity kolumnowy, silnie rosnący, którego boczne rozgałęzienia wznoszą się zupełnie skośnie ku wierzchołkowi tworząc wąskie, zwarte kolumny. Szpilki dłuższe i nieco rzadziej niż u świerka pospolitego osadzone.

P. excelsa coerulea[7] Roż. Świerk pospolity modry, bardzo ładna odmiana świerka o wzroście dość silnym, naturalnie piramidalnym, odznacza się szpilkami pięknie modrego, stalowo zielonego koloru, co nadaje mu wygląd do świerku białego zbliżony. Bardzo ozdobna i efektowna odmiana.

P. excelsa compacta pyramidalis hort. Świerk pospolity zwarto-piramidalny, wolno rosnący, o szerokiej zwarto piramidalnej budowie; gałązki boczne gęsto osadzone, a przytem silnie i obficie rozgałęzione, pokryte dość krótkiemi, jasno zielonemi szpilkami.

P. excelsa conica Carr. Świerk pospolity stożkowaty, odmiana o gęsto osadzonych gałązkach bocznych, tworzących nadzwyczaj zwarte drzewko.

P. excelsa cupressina Thomas. Świerk pospolity cyprysowaty, rzadko spotykana odmiana o wąsko-piramidalnym wzroście, o wzniesionych gałązkach, pokrojem swym cyprys przypominająca.

P. excelsa eremita Carr. (P. exc. crassifolia hort). Bardzo silnie rosnąca odmiana świerka pospolitego o piramidalnym wzroście, której gęsto osadzone smukło i silnie rozwidlone boczne gałęzie skośnie są ku wierzchołkowi zwrócone.

P. excelsa finedonensis hort. Świerk pospolity biało pstry, wzrost średnio silny, piramidalny, górne szpilki młodych pędów białe, z lekkim jasno żółtym odcieniem, dolne natomiast są początkowo jasno zielone, następnie zielenieją zupełnie. Odmiana ta cierpi nieco od przypaleń słonecznych i okazy starsze są mniej ładne, zatracając częściowo wybitność swego zabarwienia, przyjmując tylko bronzowo-żółty odcień wierzchołkowych szpilek. Odmiana sortymentowa, amatorska, nie bardzo ozdobna.

P. excelsa globularis compacta Roż. Świerk pospolity, kulisty, zwarty, odmiana wolno rosnąca, o zwartej kulisto-owalnej budowie i nadzwyczaj wcześnie rozwijających się jasno zielonych szpilkach. Odmiana sortymentowa, nie nadzwyczaj ozdobna.

P. excelsa Krasickiana Roż. Świerk pospolity Krasickiego. Odmiana wyhodowana przez Szkółki Podzameckie z gałązek nadesłanych przez Augusta hr. Krasickiego z Leska w Małopolsce, na którego cześć została nazwaną. Według opisu hr. Krasickiego znalazł on przypadkowo w lasach swych, w Karpatach, wśród starego drzewostanu, jeden okaz silnie rosnącego świerka, niezwykle pięknego, z długiemi, ku ziemi opuszczającemi się gałęziami i dłuższemi niż u świerka pospolitego szpilkami. Gałęzie boczne w późniejszym wieku podnoszą się nieco, aż do poziomego prawie położenia, co przy rzadkiem rozgałęzieniu bardzo efektownie wygląda.

P. excelsa parvifolia Roż. Świerk pospolity drobno szpilkowy, tworzy niewielkie piramidalne drzewka o lekkiej budowie i nadzwyczaj króciutkich, cienkich, rzadko osadzonych, jasno zielonych szpileczkach. Odmiana amatorska, sortymentowa, nie nadzwyczaj ozdobna.

P. excelsa pendula hort. Świerk pospolity płaczący, odmiana posiadająca pień główny, strzałę, prosto i silnie jak u świerka pospolitego rosnącą, gałązki boczne natomiast skośnie ku ziemi opuszczone. Posadzony pojedynczo na trawniku bardzo oryginalnie wygląda. Odmiana ta niema nic wspólnego z odmianą świerka zwisającego P. exc. inversa.

P. excelsa pyramidalis[8] hort. Świerk pospolity piramidalny, odmiana świerka o bujnym regularnie piramidalnym wzroście, do sadzenia pojedynczo na trawnikach, bardzo polecenia godna.

P. excelsa pyramidalis elegans. Roż. Świerk pospolity piramidalny wspaniały, drzewko o nadzwyczaj regularnej wąsko-piramidalnej budowie z cienkiemi, sztywno w górę wznoszącemi się gałązkami, okrytemi ciemno zielonemi szpilkami. Jeden z najpóźniej wiosną rozwijających się świerków.

P. excelsa viminalis[9] Casp. Świerk pospolity szwedzki płaczący, nadzwyczaj interesująca odmiana o silnym wzroście i rzadkiem rozgałęzieniu. Jego długie słabo rozwidlone, sznurowate, zwieszone gałęzie przy lekkiej budowie czynią świerk ten wspaniałym, bardzo niezwykłym, zajmującym okazem, dorastającym wielkich rozmiarów.

P. excelsa virgata[10] Jacques. Świerk pospolity rózgowaty, o silnym piramidalnym wzroście, o długich słabo rozwidlonych, poziomych gałęziach bocznych, których jedynie wierzchołki są nieco ku górze wzniesione.

Odmiany o wzroście niskim karłowatym.

P. excelsa Barryi hort. Odmiana świerka pospolitego o zwartej i gęstej piramidalnej budowie, przy nadzwyczaj powolnym wzroście i krótkich gęsto osadzonych szpilkach.

P. excelsa cincinnata Hesse. Świerk pospolity kędzierzawy, odmiana o niskim karłowatym, zwartym, prawie kulistym wzroście. Szpilki krótkie i bardzo gęsto na krótkich rozwidleniach gałązek osadzone.

P. excelsa Clanbrasiliana[11] Carr. Świerk o nieregularnym kulistym wzroście i nadzwyczaj krótkich, zwarto osadzonych gałązkach bocznych, o bardzo gęsto stojących szpilkach.

P. excelsa Ellwangeriana hort. Świerk pospolity Ellvangera, odmiana karłowata, o szeroko kulisto-piramidalnej budowie i delikatnych gęsto osadzonych gałązkach, pokrytych krótkiemi i ostremi szpilkami.

P. excelsa inversa hort. Świerk pospolity zwisły. Nadzwyczaj interesująca odmiana, której wszystkie boczne gałązki, a także wierzchołek, zwieszają się prostopadle ku ziemi. Chcąc utrzymać nieco kształt drzewa musimy wierzchołki jego przywiązywać do wbitych w ziemię lub do pnia przymocowanych tyczek, w przeciwnym bowiem razie powstanie nam po kilkunastu latach drzewko o nieregularnych ale nadzwyczaj oryginalnych i rzadko spotykanych kształtach.

P. excelsa Maxwellii hort. Świerk pospolity Maxvella, o karłowatym, szeroko piramidalnym lub kulistym kształcie, przy nadzwyczaj powolnym wzroście. Rozgałęzienia posiada bardzo liczne ale krótkie, co przy gęsto osadzonych jasno zielonych szpilkach daje jednolitą szpilkami najeżoną powierzchnię.

P. excelsa Merki[12] hort. Świerk pospolity Merka. Bardzo niska odmiana, o szeroko i zwarto rozrastających się, krótko rozwidlonych gałęziach bocznych, pokrytych bardzo gęsto osadzonemi szpilkami a całość wygląda jak poduszka szpilkami najeżona.

P. excelsa nana Carr. Świerk pospolity karłowy, o bardzo regularnej, okrągło rozrastającej się formie, kształtu jakby z wierzchu spłaszczonej kuli. Rozgałęzia się zwarto i gęsto, szpilki posiada jednak nieco dłuższe i rzadsze niż u odmiany Maxvella.

P. excelsa nidiformis hort. Świerk pospolity gniazdowaty, odmiana o zupełnie niskim, bezwierzchołkowym wzroście, która ze swemi wachlarzowato rozgałęzionemi i poziomo leżącemi gałęziami bocznemi, tworzy jakby czarę lub gniazdo najeżone jasno zielonemi gęsto stojącemi szpilkami.

P. excelsa Ohlendorffii. Świerk pospolity Ohlendorffa, odmiana o szerokim nadzwyczaj zwartym, kulistym wzroście. Gałązki boczne posiadają bardzo krótkie rozwidlenia i gęsto stojące szpilki.

P. excelsa parviformis[13] hort. Miniaturowy, dość zwarto zbudowany świerk o drobnych gałązkach bocznych, pokrytych jasno zielonemi szpilkami.

P. excelsa procumbens Carr. Świerk pospolity płożący. Nietyle ładna i ozdobna ile interesująca odmiana o pełzających, zupełnie na ziemi leżących gałęziach bocznych, które bardzo szeroko się rozrastając, tworzą jakby jednolity trawnik świerkowy.

P. excelsa pumila hort. Świerk pospolity niski, odmiana o szeroko, płasko i okrągło rozrastających się rozgałęzieniach, przy słabo rozwijającym się wierzchołku, lub, jak się często spotyka, formy jakby wierzchołka pozbawionej, gdzie takowy zastępuje górna boczna gałąź. Szpilki ciemno zielone gęsto osadzone. Odmiana raczej sortymentowa niż ozdobna.

P. excelsa pumila glauca hort. Świerk pospolity niski modry, pododmiana wyżej opisanego świerka, różniąca się tylko kolorem swych niebiesko modrych szpilek.

P. excelsa pungens Tokarz. Świerk pospolity kolący, odmiana wyhodowana w Szkółkach Podzameckich, posiada on szeroko piramidalną budowę i nierówne lecz silne, sztywne i kłujące szpilki.

P. excelsa pygmaea Carr. świerk pospolity karłowy piramidalny, odmiana tworząca zazwyczaj ostrą piramidę o szerokiej podstawie. Rozgałęzia się zwarto i obficie, wzrost jednak powolny i regularny. Odmiana sadzona pojedynczo wygląda bardzo efektownie.

P. excelsa Remontii hort. Świerk pospolity Remonta. Najwspanialszy świerk karłowy, posiadający nadzwyczaj regularną, zwartą, ostro piramidalną budowę. Rozgałęzienia krótkie, bardzo obfite, szpilki jasno zielone, gęsto na gałązkach osadzone. Najodpowiedniejsza odmiana do sadzenia pojedynczo w małych ogródkach lub na trawnikach blisko domu.

P. excelsa repens. Świerk pospolity pełzający, rzadko spotykana odmiana o zupełnie niskim, bezwierzchołkowym, pełzającym wzroście, którego gałęzie boczne nierównomiernie szeroko płożą się po ziemi.

Nierzadko tu i ówdzie w parkach spotykamy ładne okazy silnie rosnącego świerka kolącego Picea pungens Engelm. Północno amerykański ten świerk, z gór Skalistych pochodzący, dosięga w swej ojczyźnie 40 m wysokości, dając silnie rozwinięte drzewa. Na mrozy jest najzupełniej odporny, czego dowodem jest fakt, że rośnie w Moskwie i Petersburgu wytrzymując mrozy do 48° C. dochodzące.

Sadzony pojedynczo tworzy on regularne stożki o szerokiej podstawie. Młodsze, górne gałęzie boczne skierowane bywają nieco skośnie ku górze, starsze, niższe natomiast płasko i prawie poziomo się rozkładają, dolne zaś u niektórych okazów częściowo ku ziemi się opuszczają. Szpilki czworokątne, czysto zielone, 15 do 27 mm długie, sztywne i ostro zakończone, dotkliwie kłujące, równomiernie i promienisto na gałązkach osadzone. Szyszki pojawiają się dość rzadko, w niewielkiej stosunkowo ilości, 7-10 cm długie, tępo zakończone o cienkich, nieregularnych, jakby pofałdowanych łuskach. Ze świerka tego otrzymano w hodowli wspaniałe i przepięknie zabarwione, nadzwyczaj cenione i poszukiwane odmiany, nadające się do ozdoby wielkich i rozległych parków lub plantacyj miejskich, jakoteż małych najbardziej skromnych ogródków.

P. pungens compacta pyramidalis[14] Tokarz. Świerk kolący piramidalny zwarty. Wspaniały ten świerk wyhodowany został w ostatnich czasach przez Szkółki Podzameckie, posiada on bardzo regularną szeroko piramidalną, czasem nieco zaokrągloną budowę, która przy wolnym i zwartym wzroście, długich, jasno zielonych szpilkach, daje nadzwyczaj efektowne okazy.

P. pungens glauca[15] hort. Świerk kolący modry, o wzroście jak u odmiany pierwotnej, posiada jednak szpilki jasno lub ciemno zielone, z mniej lub więcej wyraźnym stalowo-siwym odcieniem. Wskazanem jest tutaj odróżnianie tej odmiany od niżej opisanego świerku srebrzystego, posiadającego w większym lub mniejszym stopniu wybitnie stalowo-srebrzyste niebieskie szpilki.

P. pungens glauca pendula Koster. Świerk kolący modry płaczący. Pododmiana wyżej opisanego modrego świerka kolącego, o skośnie a czasem nawet prawie prostopadle ku ziemi opuszczających się wszystkich gałązkach bocznych, przy zupełnie prostym i silnym pędzie wierzchołkowym.

P. pungens glauca Kosteriana[16] hort. Świerk kolący modry Kostera. Przepiękna srebrzysta odmiana świerka o zwartym nieco wzroście, posiadająca szpilki dłuższe niż u odmiany pierwotnej, koloru wybitnie stalowo-srebrzysto-niebieskiego. żywy ten kolor utrzymuje się nietylko na wierzchołkach lub silnie rosnących gałązkach, lecz także i na słabiej rozwijających się i na tych ostatnich dopiero w starszym wieku przybiera ciemniejszy stalowo zielony odcień. Odmiana ta jest tak wspaniała, że możemy ją uważać jako pierwszorzędną srebrzystą odmianę świerka kolącego.

P. pungens argentea[17] hort. Świerk kolący srebrzysty. Wspaniała odmiana świerka kolącego o przepięknych srebrzysto niebieskich szpilkach, zachowujących swój kolor tak na młodych, jak i częściowo starszych kilkuletnich pędach. Odmiana ta oraz poprzednia, sadzone pojedynczo dają w starszym wieku prześliczne, wprost bezcenne ozdobne drzewa o regularnej piramidalnej budowie i pięknej barwie, której oryginalność potęguje jeszcze bardziej ciemne, zielone tło.

Świerk srebrzysty to zawsze i wszędzie polecane drzewo, które powinno zdobić każdy choćby nawet najmniejszy ogródek. Gdybym miał w ogródku miejsce na jedno tylko drzewo ozdobne, to napewno byłby nim świerk srebrzysty.

P. pungens argentea Król Albert Saski[18] Weiss. Pododmiana świerka srebrzystego otrzymana i rozmnażana przez niemieckiego hodowcę Wilhelma Weisse. Odznacza się ona pięknemi stalowo-siwo-niebieskiemi długiemi szpilkami, osadzonemi na zwieszających się gałązkach, przy prosto utrzymującym się pniu głównym. Wymieniony hodowca, będąc wielkim znawcą i miłośnikiem świerków srebrzystych obsadził niemi całe laski i aleje w Leitmeritz, które obecnie jako 30-letni drzewostan przedstawiają wspaniały, nadzwyczaj rzadko spotykany widok.

W katalogach i pismach zagranicznych spotykamy w ostatnich czasach nowy nadzwyczaj reklamowany świerk srebrzysty: P. pungens glauca Moerheimi[19] Ruys o wspaniałych wybitnie srebrzysto-lśniąco-niebieskich długich szpilkach, gdzie odcień ten z czasem nie ciemnieje oraz w cieniu i na słabszych gałązkach nie zanika.

O ile zatem wolno nam wierzyć tym opisom, byłby to najpiękniejszy i najbardziej polecenia godny świerk srebrzysty. Musimy się jednak uzbroić w cierpliwość i nieco poczekać, aż który z zakładów krajowych tę odmianę sprowadzi i rozmnoży, dając nam tern samem możność naocznego przekonania się o jej wartości.

Równocześnie pozwalam sobie zwrócić uwagę na dość często spotykany objaw przy przesadzaniu świerków srebrzystych, który powoduje zażalenia ze strony nabywcy. Oto przesadzony świerk srebrzysty w pierwszym a nawet w drugim roku, szczególnie w lata wilgotne i mało słoneczne, traci swój właściwy odcień, przybierając niewyraźny stalowo zielony kolor. Dopiero zazwyczaj w trzecim roku daje już zupełnie silne pędy z normalnym odcieniem. Nasiona świerka srebrzystego dają po wysiewie nieznaczny bardzo procent wybitnie srebrzysto niebieskich okazów, reszta zaś to różne mało wartościowe lub bezwartościowe mieszańce, począwszy od jasno zielonego aż do modrego, stalowo zielonego odcienia z niebieskawym nalotem.

Oprócz wyżej wymienionych odmian świerków pospolitego i kolącego, spotykamy nie rzadko w parkach wiele jeszcze innych mniej lub więcej ozdobnych, z których kilka bardziej znanych według alfabetycznego zestawienia opiszę.

Picea ajanensis Fisch. (P. jezoensis Carr.) Świerk ajanejski[20]. Bardzo często bywa mylnie nazywany świerkiem Alkocka. Ojczyzną jego jest Półn. Azja i Japonja, gdzie dorasta do 30 m. Sadzony pojedyńczo tworzy bardzo piękne, szeroko piramidalne drzewa o długich i silnych gałęziach bocznych, dość rzadko osadzonych. Szpilki 12-18 mm długie, płaskie, zazwyczaj łukowato wygięte, nie sztywne, u młodych okazów ostro zakończone, u starszych jednak zupełnie tępe, dwukolorowe, a mianowicie z wierzchu ciemno zielone a od strony spodniej z niebieskawo białym nalotem.

Picea alba[21] Lk. Świerk biały. Ojczyzną jego jest Kanada i wschodnia część Ameryki półn., gdzie dorasta do 40 m wysokości. Tworzy on średnio szerokie, piramidalne drzewa, o gęsto osadzonych gałęziach bocznych. Szpilki 10—15 mm długie, czworokątne, słabo zaostrzone, zielone ze stalowym odcieniem, przy potarciu posiadają ostry żywiczny zapach.

W hodowli uzyskano kilka odmian jak:

P. alba coerula hort. Bardzo ozdobna odmiana o zwarto piramidalnym wzroście i wybitnie srebrzysto, niebiesko zielonawych szpilkach.

P. alba caerulea hudsonica[22] hort. Świerk biały hudsoński, pododmiana wyżej opisanej, której młode gałęzie boczne rozkładają się poziomo, starsze natomiast zwieszają się ku ziemi. Szpilki nieco mniejsze.

P. alba nana. Świerk biały karłowy. Karłowata odmiana o szerokiej kulistej budowie, szpilki gęściej osadzone niż u odmiany pierwotnej, koloru stalowo-zielonego.

P. alba aurea[23]. Więcej interesująca niż ozdobna odmiana, której młode pędy posiadają jasno żółte wierzchołki górnych szpilek, pozostałe zaś części i reszta uszpilkowienia mają pierwotny stalowo zielony kolor. Odmiana sortymentowa, amatorska a nie ozdobna, ponieważ drzewko wygląda jakby z zasychającemi wierzchołkami szpilek.

P. Alcockiana[24] Carr. świerk Alkocka. świerk ten, mimo swego japońskiego pochodzenia, w klimacie naszym zupełnie dobrze wytrzymuje, wyrastając w drzewa do 25 m wysokie. Tworzy on bardzo piękne, szeroko piramidalne, regularnej budowy drzewa, o dość rzadko osadzonych, długich, wąsko rozwidlonych gałęziach bocznych, skośnie ku górze wzniesionych. Szpilki wybitnie czworokątne, tęgie i kolące, 12—20 mm długie, dwukolorowe, z wierzchu zielone, spodem niebieskawo białe, późno wiosną rozwijające się. świerk ten jako drzewo bardzo ozdobne może być z zupełnem powodzeniem zastosowany do ozdoby parków w każdem miejscu.

Picea Engelmanni Carr. świerk Engelmanna. Półn. Ameryka. Piękny ten świerk w warunkach odpowiednich dorasta do 40 m wysokości, tworząc nieregularnie wąsko piramidalne drzewa. Szpilki czworokątne 17-23 mm długie, miękkie, ostro zakończone, lekko łukowato wygięte, nie kłujące, stalowo zielone. Świerk ten mimo swej piękności, nie jest bardzo polecanym, ze względu na wczesne rozwijanie się młodych pędów, które bardzo często bywają zniszczone przez późniejsze przymrozki. To powoduje chwilowy zastój we wzroście, a następnie nieregularną budowę drzewa. Polecać go zatem można tylko dla najcieplejszych okolic Polski. W ogrodach i parkach spotykamy jego pododmianę:

P. Engelmannni argentea hort. Świerk Engelmanna srebrzysty. Bardzo piękny, o srebrzysto siwo-niebieskich długich i dość gęsto osadzonych szpilkach, który szczególnie wiosną robi wrażenie kolącego świerka srebrzystego.

Picea nigra[25] Lk. Świerk czarny amerykański. Niewielkie północno amerykańskie drzewo o wąsko-piramidalnym, smukłym wzroście i poziomo rozkładających się gałęziach. Szpilki czworokątne, ostro zakończone, 7 do 12 mm długie, ciemno-niebieskawo-zielone, dość gęsto na gałązkach osadzone. Szyszki małe, nadzwyczaj obfite, nawet na młodszych drzewkach ukazujące się, 2-3 cm długie, pękate o kilkunastu łuskach. Szyszki te po wypadnięciu nasion nie opadają, lecz nawet kilka lat na gałązkach wiszą.

P. nigra Dounetti [26]Carr. Świerk czarny Dounetta. Odmiana o typowo wąsko-piramidalnej budowie oraz gęsto osadzonych gałązkach bocznych z niebieskawo zielonemi szpilkami.

P. nigra Mariana hort. Świerk czarny marjański. Świerk ten odznacza się wybitnie szerokim, nisko piramidalnym, prawie kulistym wzrostem o gęstych i silnie rozwidlonych gałązkach bocznych.

Picea obovata Ledeb. świerk syberyjski. Ojczyzną jego jest półn. część półwyspu Skandynawskiego, Finlandja, półn. Rosja, Syberja, Kamczatka. Bardzo odporny gatunek, zbliżony nieco do świerka pospolitego, posiada jednak bardziej wysmukły wzrost i cienkie stalowo zielone, dość sztywne, czworokątne szpilki 12 do 18 mm długie.

P. obovata coerulea. Świerk ałtajski. O wiele ozdobniejsza odmiana od wyżej opisanego świerka, o pięknych stalowo niebieskich szpilkach z zielonawym odcieniem.

Picea Omorica Pancic. Świerk serbski. Ojczyzną tego pięknego świerka jest Serbja i Bośnia, gdzie wyrasta w drzewo do 35 m wysokie o wąsko-piramidalnej dość zwartej budowie. Szpilki płaskie, szerokie, 10-15 mm długie, tępo zakończone, nieco łukowato powyginane i gęsto na gałązkach osadzone, dwukolorowe, z wierzchu szaro zielone, spodem białawo srebrzyste. Jak już wyżej zaznaczyłem jest to bardzo ozdobny, wytrzymały świerk o regularnym wzroście, którego wszędzie i wszystkim polecić można, nawet do sadzenia w miastach, gdyż od dymu nie cierpi.

Picea orientalis Lk. & Carr. Świerk wschodni, kaukazkiego pochodzenia, o średnio wąsko piramidalnym, powolnym wzroście i dość rzadkich, prawie poziomych gałęziach. Szpilki 10-12 mm długie, grube, tępe, czworokątne, wybitnie lśniące, ciemno zielone, bardzo gęsto osadzone tak, że dachówkowato się pokrywają.

P. orientalis aurea hort. Świerk wschodni żółty. Odmiana wyżej opisanego świerka, o ładnych złocisto żółtych, połyskujących szpilkach, których barwa później nieco ciemnieje.

P. orientalis nana[27]. Świerk wschodni karłowy. Niska, karłowata, nadzwyczaj wolno rosnąca odmiana, o gęstych i zwarto osadzonych gałązkach, unoszących drobne lśniące, ciemno zielone szpilki, świerk wschodni zimy nasze zupełnie dobrze wytrzymuje, choć podczas ostatniej 1928/29 tak starsze jak młodsze okazy nieco ucierpiały. Wymaga on jednak dość dobrej, gliniasto-piaszczystej ziemi.

Picea polita Carr. świerk lśniący, środkowo japoński gatunek, 10 m dorastający, tworzy szerokie, zazwyczaj nieregularne piramidy. Szpilki czworokątne, 15 do 20 mm długie, lśniąco ciemno zielone, bardzo grube, tęgie i ostro zakończone, dotkliwie kłujące, prawie prostopadle i promienisto do gałązek osadzone. Odmiana bardzo wytrzymała, późno swe pączki rozwijająca, mimo to często jednak zamierają pędy wierzchołkowe, przez co deformuje się całokształt drzewa.

Picea rubra[28] Lk. Amerykański świerk czerwony. Ojczyzną jego są wschodnie części Ameryki Północnej, gdzie dorasta do 35 m wysokości. Świerk ten zbliżony jest wzrostem, szpilkami i układem takowych do świerka pospolitego, posiada jednak wybitnie czerwono-brunatne pączki, rozwija się na wiosnę bardzo późno, wzrost nieco powolniejszy, regularnie piramidalny. Szpilki czworokątne, lśniąco zielone, 10-15 mm długie, szyszki niewielkie 3-6 cm długie, tępo zakończone o szerokich łuskach.

Picea Schrenkiana Fisch. & M. Świerk Schrenka. Bardzo ładny, rzadko spotykany gatunek, którego ojczyzną jest Turkiestan oraz zachodnia część Mongolji, tworzy on do 30 m wysokie drzewa, o długich łukowato zwieszających się gałęziach. Szpilki bardzo gęste, do 35 mm długie, promienisto osadzone, ostro zakończone, koloru stalowo zielonego.

Picea sitchensis Carr. świerk sitchajski[29]. Północno‐amerykański gatunek, o szeroko piramidalnej budowie i gęsto osadzonych gałęziach. Szpilki płaskie, proste, ostre, kłujące, 15-20 mm długie, dwukolorowe, z wierzchu lśniąco ciemno zielone, spodem zaś srebrzysto-białe, skrętolegle i promienisto osadzone. Świerk ten może być polecany jedynie na mokre ziemie, o stałej wilgoci, lecz z drugiej strony nadaje się tylko dla najcieplejszych okolic Polski, gdyż młode pędy jego bardzo często bywa ją niszczone przez późne wiosenne przymrozki, co gdy się kilka razy powtórzy, deformuje całokształt drzewa.

Na tem kończę opis poszczególnych gatunków i odmian świerka, zaznaczam jednak, że artykuł ten nie wyczerpuje wszystkich spotykanych tu i ówdzie najróżnorodniejszych odmian i pododmian, które nieraz różnią się między sobą tak małemi szczegółami, że nawet dobry znawca z trudnością je w starszym wieku rozróżnia.

Równocześnie dla informacji Czytelników nadmieniam, że bardzo wiele z tych pięknych i nadzwyczaj wartościowych odmian świerka, można nabyć w mniejszych lub większych okazach w szkółkach krajowych jak: Szkółki Podzameckie p. Maciejowice, woj. Lubelskie; Szkółki Żbikowskie B. Hoser, p. Pruszków, woj. Warszawskie i Szkółki firmy C. Ulrich, Warszawa, ul. Ceglana.

Każdemu, a przedewszystkiem miłośnikom i znawcom radziłbym zwiedzić przy sposobności wymienione zakłady, ażeby zobaczyć piękne okazy różnych świerków tamże hodowanych. Najodpowiedniejszą porą do tego jest miesiąc czerwiec, kiedy to młode przyrosty są w pełni rozwoju i posiadają swe wybitne odcienie i zabarwienia.

S. Stańko (Podzamcze)

Przegląd Ogrodniczy, Nr 12 z 1929 r.

[1] Obecnie Picea abies Karst.

[2] Obecnie rodzina: sosnowate (Pinaceae).

[3] Świerki uprawiane w szkółkach pojemnikach można sadzić przez cały sezon.

[4] Włodzimierz Seneta w „Drzewach i krzewach iglastych” (1981) podaje nazwę kultywaru ‘Argenteospica’. Obecnie nie notowana.

[5] U Senety (1981) jako ‘Aurea’ z adnotacją, że jest to nazwa zbiorowa – nie jeden klon (czyli powinna być określana jako forma).

[6] U Senety (1981) z adnotacją, że jest to nazwa zbiorowa.

[7] Odmiana Rożyńskiego, lecz forma o tej samej nazwie została znaleziona wcześniej przez Breiniga nad Renem, później i w innych miejscach (Seneta 1981).

[8] U Senety (1981) jako ‘Pyramidata’.

[9] Nazwa zbiorowa dla drzew z szeroko rozpostartymi konarami i zwisającymi z nich pionowo bocznymi gałęziami (Seneta 1981).

[10] Nazwa zbiorowa dla drzew skąpo ugałęzionych, monstrualnych, których gałęzie są długie, biczowate lub wężowate (Seneta 1981)

[11] U Senety (1981) jako ‘Clanbrassiliana’.

[12] U Senety (1981) jako ‘Merkii’.

[13] Brak tej odmiany u Senety (1981).

[14] Polska odmiana, odkryta na początku XX w. przez Stefana Tokarza, w 1925 r. wprowadzona na rynek przez Szkółki Podzameckie, których Tokarz był zarządcą. Pierwotnie nazwana ‘Compacta Pyramidalis ‘, obecnie kultywar rozpowszechniany jest pod nazwą ‘Tokarz’.

[15] Nazwa zbiorowa, „uniwersalna”, dla drzew o słabszym zabarwieniu od ‘Argentea’ (Seneta 1981).

[16] U Senety (1981) jako ‘Koster’.

[17] Nazwa zbiorowa dla drzew o srebrzystobiałym zabarwieniu koron, bardziej intensywnym niż u ‘Glauca’ (Seneta 1981).

[18] U Senety (1981) jako ‘Koenig Albert’.

[19] U Senety (1981) jako ‘Moerheimii’.

[20] Obecnie świerk ajański Picea jezoensis Carr.

[21] Obecnie Picea glauca Voss.

[22] U Senety (1981) jako ‘Hudsonii’.

[23] Brak tej odmiany u Senety (1981).

[24] Picea alcoquiana Parl. (syn. Picea bicolor Mayr).

[25] Obecnie świerk czarny Picea mariana B.S.P.

[26] Poprawna nazwa Picea mariana ‘Doumetii’.

[27] U Senety (1981) jako Picea orientalis ‘Gracilis’.

[28] Obecnie Picea rubens Sarg.

[29] Obecnie świerk sitkajski.